«Τα κινήματα», όπως τα αποκαλούν τα συνδικάτα, τα κόμματα και οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, έχουν πλέον αναγνωρισμένη αξία εξαιτίας του ρόλου τους στην δημιουργία εστιών αντίστασης στα καθεστώτα που έχουν επιβάλλει η τρόικα και η Ευρωπαϊκή Ένωση για την αντιμετώπιση της κρίσης. Έχοντας ως στόχο τη διευκόλυνση της σύγκλισης δυνάμεων, θα σκιαγραφήσω τα χαρακτηριστικά αυτών των κινημάτων και θα αναφερθώ στα μαθήματα που μπορούμε να πάρουμε από τις πιο επιτυχημένες πρωτοβουλίες τους.

Κατανοώντας τα «κινήματα»1

Οι παραδοσιακοί πολιτικοί δρώντες δύσκολα αντιλαμβάνονται τους λόγους για τους οποίους τα κινήματα απορρίπτουν τις υπάρχουσες μορφές εκπροσώπησης, θεωρώντας τες απονομιμοποιημένες. Η έλλειψη αναγνωρίσιμων ηγετών στα κινήματα τα δυσκολεύει πολύ να ακολουθήσουν τα παραδοσιακά μοντέλα οικοδόμησης συμμαχιών, οι οποίες θα στηρίζονταν σε διαπραγματεύσεις με στόχο τη συμφωνία στη βάση μιας κοινής πολιτικής πλατφόρμας. Επιστήμονες, όπως ο Μανουέλ Καστέλς, υποστηρίζουν ότι η ουσία και η λογική των νέων κινημάτων προκύπτουν από τις νέες μορφές της σύγχρονης τεχνολογίας της επικοινωνίας. Η παρομοίωση των κινημάτων με οριζόντια δίκτυα, σε αντίθεση με τα κάθετα πυραμιδωτά σχήματα, μας βοηθά να κατανοήσουμε τις διαφορές τους από τις άλλες οργανώσεις. Το δίκτυο έχει κόμβους, κάποιοι από τους οποίους έχουν μεγαλύτερη επιρροή από άλλους. Παρ’ όλα αυτά, δεν υπάρχει κόμβος που να μπορεί από μόνος του να επηρεάσει ολόκληρο το δίκτυο. Όπως εξηγεί ο Τζέρεμυ Ρίφκιν, η δύναμη αυτών των δικτυώσεων βρίσκεται στην οριζόντια ισχύ τους, η οποία οργανώνεται στην κοινωνία εγκάρσια υπό μορφή κόμβων, σε αντίθεση με τις παραδοσιακές, ιεραρχικές οργανώσεις.2 Η Βικιπαιδεία (Wikipedia) και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (social media) είναι παραδείγματα που δείχνουν τι μπορεί να πετύχει η οριζόντια ισχύς.

Δεν μπορούμε να κατανοήσουμε επαρκώς τα ευρωπαϊκά κινήματα που αναδύθηκαν τα τελευταία χρόνια χωρίς να αναφερθούμε στην Αραβική Άνοιξη. Οι Τυνήσιοι θύμισαν στον κόσμο ότι η κοινωνική αλλαγή από τα κάτω είναι δυνατή. Το μήνυμα αυτό εξαπλώθηκε παντού και έχει ακόμα μεγάλη απήχηση. Το μάθημα από την Αίγυπτο ήταν η οικειοποίηση του δημόσιου χώρου- με το παράδειγμα της πλατείας-και της χρήσης του ως στρατηγείο της αντίστασης. Οι κατασκηνώσεις των Αγανακτισμένων στην Ισπανία ανέπτυξαν ακόμη περισσότερο αυτήν την τακτική, προσπαθώντας να δημιουργήσουν στις πλατείες μικρο-ουτοπίες μιας νέας κοινωνίας3, οι οποίες περιλάμβαναν τη

δημιουργία ενός ανοιχτού πολιτικού χώρου όπου όλες οι παλιές ιδεολογίες απορρίπτονταν ρητά. Η τακτική αυτή μεταφέρθηκε στο ελληνικό κίνημα των πλατειών, για να λειτουργήσει αργότερα ως έμπνευση για το κίνημα «Καταλάβετε την Γουόλ Στριτ» (Occupy Wall Street). Η δημιουργικότητα των ανθρώπων που συγκεντρώθηκαν στον πυρήνα της χρηματοπιστωτικής αυτοκρατορίας δημιούργησε μια νέα γλώσσα η οποία ενέπνευσε εκατομμύρια, αν όχι δισεκατομμύρια, ανθρώπων με μια ακατανίκητη δύναμη: τα συνθήματα «Είμαστε το 99%», και «Καταλάβετε» (την αγάπη4, την τρόικα5, το πάρκο Γκεζί) έχουν βρει τη θέση τους στα βιβλία ιστορίας. Όλα αυτά συνέβησαν στο ξέφρενο έτος 2011.

Μετά από τις εντυπωσιακές καταλήψεις και τις μαζικές κινητοποιήσεις, τα μεγάλα μέσα μαζικής ενημέρωσης ανακοίνωσαν, στα τέλη του 2012, ότι τα κινήματα έκλεισαν τον κύκλο τους. Αυτή η εικόνα-η οποία προφανώς ευνοεί το κατεστημένο-δείχνει ότι οι κόμβοι και το δίκτυο που δημιουργούν είναι αόρατοι σε σύγκριση με τους παραδοσιακούς πολιτικούς θεσμούς και τις εργατικές συνομοσπονδίες. Παρ’ όλα αυτά, μια νέα πραγματικότητα συνεχίζει να εξαπλώνεται-στην Τουρκία, την Βραζιλία, την Βουλγαρία.

Η δράση ενώνει και διευρύνει τα κινήματα

«Αυτό που έκανε το κίνημα ‘Καταλάβετε’ (Occupy) διαφορετικό από τα κοινωνικά κινήματα των προηγούμενων δεκαετιών ήταν ότι ξεκίνησε με μια ριζοσπαστική πράξη∙ ξεκίνησε κάνοντας κάτι-την κατάληψη μιας περιοχής-[…] και δεν αρκέστηκε απλά σε πορείες και δηλώσεις».6 Η άποψη αυτή ενός ακτιβιστή από το «Καταλάβετε το Όκλαντ» (Occupy Oakland) εξηγεί πολύ καλά το πνεύμα των κινημάτων αυτών.

Η ικανότητα κινητοποίησης των νέων κινημάτων δεν βασίζεται μόνο στην ακρίβεια μιας συγκεκριμένης πολιτικής ανάλυσης, αλλά στον τρόπο με τον οποίο η ανάλυση αυτή γίνεται πράξη. Υπάρχουν δύο βασικοί λόγοι για τους οποίους το κάλεσμα για δράση είναι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος της δημιουργίας συμμαχιών. Πρώτον, το κάλεσμα για δράση σπάει τα οργανωτικά στεγανά των κοινωνικών κινημάτων: ακόμη και αν μια οργάνωση δεν υποστηρίζει μια δράση, τα μέλη της μπορούν να την υποστηρίξουν. Δεν γίνεται το ίδιο με ένα μανιφέστο, που συνήθως στηρίζεται στη συμφωνία όσων το υπογράφουν. Δεύτερον, συντονίζοντας τη δράση τους τα κινήματα μαθαίνουν να συνεργάζονται μεταξύ τους, ενδυναμώνοντας τις ικανότητές τους και οικοδομώντας αμοιβαία εμπιστοσύνη. Οι δράσεις συνήθως αναπτύσσουν νέα δίκτυα, τα οποία οδηγούν στην δημιουργία νέων κόμβων.

Η επιτυχία του καλέσματος σε δράση εξαρτάται από την ευελιξία, δηλαδή, από τον βαθμό που κάθε δράση μπορεί να διαμορφωθεί από το δίκτυο. Η ισχύς των κινημάτων στηρίζεται στην δυνατότητα που έχουν να προσαρμόζουν τις γενικές προτάσεις σε τοπικό επίπεδο, εμπλουτίζοντας τες με τις ιδιαιτερότητες της δικής τους πραγματικότητας. Στην Ισπανία, η πλατφόρμα των Ατόμων που Θίγονται από τα Δάνεια για την Αγορά Σπιτιού7 συναρθρώνει αιτήματα που αφορούν όλη τη χώρα με την άμεση δράση στο τοπικό επίπεδο-εμποδίζοντας εξώσεις και οργανώνοντας διαμαρτυρίες έξω

από τα σπίτια των πολιτικών. Μετά από ένα κάλεσμα για δράση το οποίο διαμορφώθηκε μέσα από συνελεύσεις σε αίθουσες και από το διαδίκτυο, 50.000 άτομα περικύκλωσαν το ισπανικό κοινοβούλιο στις 25 Σεπτεμβρίου 2012, δείχνοντας στην πράξη ότι απορρίπτουν το αντιδημοκρατικό καθεστώς που επιβάλλει πολιτικές λιτότητας. Η δράση αυτή είχε ως αποτέλεσμα την δημιουργία ενός δικτύου που ονομάστηκε «δίκτυο 25S»,8 το οποίο αποτελεί έναν αναγνωρίσιμο κόμβο αντίστασης στην Ισπανία. Η συμμαχία «Καταλάβετε την Φρανκφούρτη»9 (Blockupy Frankfurt) στην οποία συμμετέχουν κινήματα βάσης, συνδικάτα, οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και πολιτικά κόμματα της Γερμανίας, δημιουργήθηκε μέσα από ένα κάλεσμα να αποκλειστεί η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα ως υπεύθυνη για τον ρόλο της στην δημιουργία της ευρωπαϊκής κρίσης. Το 2014 η συμμαχία θα δράσει για τρίτη φορά. Ευρηματικοί και ενδιαφέροντες τρόποι δράσης προσελκύουν τα απο-πολιτικοποιημένα τμήματα του πληθυσμού.

Το χιούμορ και η ειρωνεία αποδεικνύονται ισχυρά όπλα στον πόλεμο εναντίον του φόβου και της απάθειας. Η Έμμα Αβίλες από την Πλατφόρμα για τον Λογιστικό Έλεγχο των Πολιτών (PACD) εξηγεί γιατί η καμπάνια «Βάλτε τον αγαπημένο σας τραπεζίτη στην φυλακή»10 συγκέντρωσε, μέσα σε λιγότερο από 24 ώρες, τα απαιτούμενα 16.000 ευρώ προκειμένου να καλυφθούν τα έξοδα μήνυσης κατά του Ροντρίγκο Ράτο-πρώην διοικητή της Τράπεζας Μπάνκια (Bankia), πρώην προέδρου του ΔΝΤ και πρώην υπουργού οικονομικών της Ισπανίας. Πενήντα μέτοχοι προσφέρθηκαν να υποβάλλουν μηνύσεις, ενώ δεκάδες άτομα δήλωσαν την επιθυμία τους να καταθέσουν ως μάρτυρες κατηγορίας.

Εντάσεις μέσα στα κινήματα

Όταν οι πλατείες γέμιζαν με χιλιάδες κόσμο, τα πάντα έμοιαζαν δυνατά. Όμως, όταν πέρασε η αρχική ευφορία, οι οργανωτικές δυνατότητες περιορίστηκαν ενώ ταυτόχρονα έπρεπε να ληφθούν σημαντικές στρατηγικές αποφάσεις. Στο σημείο αυτό, οι διάφοροι κόμβοι έπρεπε να απαντήσουν στο ερώτημα: πρέπει να χρησιμοποιήσουμε τις δυνάμεις μας, ώστε να κινητοποιήσουμε τον κόσμο προκειμένου να διαμαρτυρηθεί για τις ιδιωτικοποιήσεις των δημοσίων υπηρεσιών ή πρέπει να αναπτύξουμε τις δικές μας δυνατότητες παροχής εναλλακτικών υπηρεσιών; Πρέπει να συντονίσουμε μια εθνική και πανευρωπαϊκή αντίδραση ή πρέπει να επικεντρωθούμε στην ανατροπή των επιπτώσεων της λιτότητας στις γειτονιές; Τα ερωτήματα αυτά δεν επιδέχονται απλές απαντήσεις. Το πρόβλημα έγκειται στο να επιτευχθούν ισορροπίες μεταξύ της άμεσης αντίδρασης σε τοπικά προβλήματα και της δημιουργίας μακροπρόθεσμων απαντήσεων, οι συνέπειες των οποίων δεν έχουν άμεσα αποτελέσματα.

Πολλά κινήματα βλέπουν το κράτος και τις καπιταλιστικές αγορές ως δύο πλευρές του ίδιου νομίσματος και ζητούν έναν άλλο δρόμο. Επικεντρώνονται στη δημιουργία μιας εναλλακτικής οικονομίας, η οποία θα στηρίζεται στην αλληλεγγύη, θα έχει οριζόντιο χαρακτήρα και θα υπερασπίζεται τα «κοινά» (commons). Πρωτοβουλίες αυτού του είδους έχουν εξαπλωθεί από την αρχή της κρίσης σε ολόκληρη την Ευρώπη, ειδικά στην Ελλάδα. Ο Θοδωρής Καρυώτης είναι ένας ακτιβιστής που συμμετέχει σε τρεις διαφορετικές πρωτοβουλίες: στο αυτοδιαχειριζόμενο εργοστάσιο της ΒΙΟΜΕ,11 στην

Κίνηση 13612 που εναντιώνεται στην ιδιωτικοποίηση του νερού στην Θεσσαλονίκη και στην καμπάνια κατά της εξόρυξης χρυσού στην Χαλκιδική από την πολυεθνική Ελντοράντο. Ο ίδιος περιγράφει τις κινήσεις αυτές ως «εργαλεία που είναι αυτόνομα από τις υπάρχουσες δομές εξουσίας και λειτουργούν έξω από τους χώρους της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, στους οποίους κυριαρχούν οι παραδοσιακοί φορείς εξουσίας».

Στην Ισπανία οι αυτό-οργανωμένοι δημόσιοι υπάλληλοι αποτελούν τους σημαντικότερους φορείς υπεράσπισης των δημοσίων υπηρεσιών. Τα «κύματα πολιτών» (mareas ciudadanas)13 ανέλαβαν ρόλους που είχαν παραδοσιακά τα εργατικά συνδικάτα. Στην Πορτογαλία, αυτο-οργανωμένοι επισφαλώς εργαζόμενοι (precarios inflexiveis)14 έχουν κάνει τρομερές προόδους στην οργάνωση εκείνου του μέρους της εργατικής τάξης που δεν πιστεύει στην αποτελεσματικότητα των παραδοσιακών μορφών συνδικαλισμού. Οι εμπειρίες αυτές μας δίνουν παραδείγματα νέων τύπων πολιτικής οργάνωσης. Παρά ταύτα, πολλοί από αυτούς τους κόμβους αντιμετωπίζουν διώξεις από τις αρχές-από απλά πρόστιμα μέχρι την αστυνομική βία-και αυξημένη φτώχια και κοινωνική απομόνωση εξαιτίας των πολιτικών λιτότητας. Ο αποκεντρωμένος χαρακτήρας των κινημάτων αυτών μπορεί να οδηγήσει στον κατακερματισμό, αν δεν υπάρχουν αποτελεσματικές και κοινά αποδεκτές δομές επικοινωνίας. Η χρήση των νέων επικοινωνιακών τεχνολογιών είναι ένα σημαντικό στρατηγικό εργαλείο για τα κινήματα αυτά-για παράδειγμα, μόλις 3.700 άτομα ακολουθούν στο τουίτερ την Συνομοσπονδία Ευρωπαϊκών Συνδικάτων, ενώ αυτοί που ακολουθούν την Πραγματική Δημοκρατία Τώρα είναι 226.000. Οι μόνοι φυσικοί πόροι πολλών κινήσεων είναι μια ιστοσελίδα και ένας λογαριασμός τουίτερ. Όμως, ο έλεγχος αυτών των πόρων δημιούργησε και νέες δομές εξουσίας. Σε ορισμένες περιπτώσεις οι εντάσσεις για την διαχείριση των συγκεκριμένων πόρων έχει διαιρέσει τα κινήματα.

Δεν υπάρχει μία στρατηγική για όλα τα κινήματα

Κάθε προσπάθεια να οργανωθεί ένα πανευρωπαϊκό κίνημα πρέπει να λάβει υπόψη την εμπειρία και τα προβλήματα που περιγράψαμε. Είναι ξεκάθαρο ότι τα καλέσματα σε δράση είναι σήμερα ο καλύτερος τρόπος να συνυπάρξουν διαφορετικές πολιτικές δυνάμεις και να κινητοποιηθούν τμήματα του πληθυσμού που δεν είναι ενταγμένα σε κόμματα και οργανώσεις. Τα καλέσματα σε δράση πρέπει να είναι ανοιχτά, διαφανή και ευέλικτα ώστε να μπορούν να προσαρμοστούν σε διαφορετικά περιβάλλοντα.

Μια τελευταία σκέψη μου είναι ότι πρέπει να κατανοήσουμε πως υπάρχουν διαφορετικές πραγματικότητες και διαφορετικά επίπεδα αγώνων που διεξάγονται σε διαφορετικά πλαίσια. Έτσι, το ενδιαφέρον που υπάρχει στην Ελλάδα για τη συμμετοχή σε ευρωπαϊκές συμμαχίες εξαρτάται από την δυνατότητα των συμμαχιών αυτών να ενισχύσουν τις Ελληνικές Πρωτοβουλίες Αλληλεγγύης. Το μέγεθος της καταπίεσης αστυνομίας/κράτους και η άνοδος της άκρας δεξιάς παρουσιάζουν μια ιδιαιτερότητα και είναι ιδιαίτερα επικίνδυνα χαρακτηριστικά της ελληνικής περίπτωσης.

Πολλοί νέοι κόμβοι που υπάρχουν σε όλες τις χώρες PIGS (Πορτογαλία, Ιταλία, Ελλάδα, Ισπανία) μπορούν να ενεργοποιηθούν, αν κάνουν ελκυστικά καλέσματα-όπως η

κινητοποίηση «Λαοί Ενωμένοι Ενάντια στην Τρόικα», που διοργανώθηκε την 1η Ιουνίου 2013 στην Πορτογαλία. Παρ’ όλα αυτά, δεν μπορούμε να στηριχθούμε μόνο στην δυναμική των κινημάτων της Νότιας Ευρώπης για την δημιουργία ενός πανευρωπαϊκού κινήματος. Στην Ανατολική Ευρώπη οι πιο πετυχημένες μαζικές συγκεντρώσεις έγιναν για την προστασία των κοινωνικών αγαθών – όπως για παράδειγμα αυτές ενάντια στην εξόρυξη αερίου με την μέθοδο του «σπασίματος» (fracking), ή τα μεταλλαγμένα. Αντίθετα, οι διαμαρτυρίες κατά της ΕΕ ή του νεοφιλελευθερισμού δεν είχαν μαζική υποστήριξη για δύο λόγους: οι χώρες αυτές εισπράττουν τεράστια ποσά από τα ευρωπαϊκά ταμεία, ενώ ο λόγος που περιέχει μια σοσιαλιστική ή αντικαπιταλιστική ρητορική εκλαμβάνεται σε μεγάλο βαθμό ως νοσταλγία των απαξιωμένων κοινωνιών σοβιετικού τύπου.

Κλείνοντας, θέλω να επισημάνω την στρατηγική σημασία σημαντικών πολιτικών και οικονομικών κέντρων της Δυτικής Ευρώπης ως κόμβων ενός πανευρωπαϊκού κινήματος. Το «Καταλάβετε το Λονδίνο» (Occupy London)15 (και ο ρόλος του στις κινητοποιήσεις ενάντια στους G8), η Ευρωπαϊκή Άνοιξη16 στις Βρυξέλες (που είχε στόχο τους ευρωπαϊκούς θεσμούς) και το «Καταλάβετε την Φρανκφούρτη», έδειξαν την ικανότητα τους να κλιμακώνουν τις τοπικές αντιδράσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

1 Manuel Castells, Networks of Outrage and Hope: Social Movements in the Internet Age. Polity Press, 2012. 2 Jeremy Rifkin, The Third Industrial Revolution: How Lateral Power is Transforming Energy, the Economy, and the World. Palgrave Macmillan, 2011. 3 Bernardo Gutierrez, ‘Microutop.as en red: los prototipos del 15M’ 12/05/2013 blogs.20minutos.es/codigo-abierto/2013/05/12/microutopias-en-red-los-prototipos-del-15m/ 4 occupylove.org 5 Sol Trumbo Vila, ‘The European Spring 2013 – A New Beginning?’ 27/03/2013. www.tni.org/article/european-spring-2013-new-beginning 6 Kate Khatib, Margaret Killjoy and Mike McGuire, (επιμ.), We Are Many. Reflections on Movements Strategy. From Occupation to Liberation. AK Press, 2012. 7 afectadosporlahipoteca.com 8 coordinadora25s.wordpress.com 9 blockupy-frankfurt.org/en/ 10 15mparato.wordpress.com 11 www.viome.org 12 www.136.gr/article/what-initiative-136 13 mareaciudadana.blogspot.nl 14 www.precariosinflexiveis.org 15 occupylondon.org.uk 16 foraeuropeanspring.org