Με τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης στα τέλη της δεκαετίας του 1980, ορισμένα κομμουνιστικά κόμματα επέλεξαν να διατηρήσουν την κομμουνιστική τους ταυτότητα (το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας-ΚΚΕ, το Κομμουνιστικό Κόμμα Πορτογαλίας-PCP και το ιταλικό Κόμμα της Κομμουνιστικής Επανίδρυσης- PRC). Άλλα, αντίθετα, αποκήρυξαν το κομμουνιστικό τους πλαίσιο και ξεκίνησαν μια διαδικασία ιδεολογικού και πολιτικού μετασχηματισμού (το ολλανδικό Σοσιαλιστικό Κόμμα- SP και το Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα-PCI).

Συνολικά, τα ευρωπαϊκά ΚΚ εξελίχθηκαν με τρεις τρόπους:

·        Έμειναν πιστά στην παραδοσιακή κομμουνιστική τους ταυτότητα και διατήρησαν το όνομα «ΚΚ»

·        .Έγιναν κοκκινοπράσινα οικολογικά κόμματα, ανοιχτά στα νέα κοινωνικά ζητήματα και τον πολιτικό φιλελευθερισμό (όπως τα σκανδιναβικά ΚΚ).

·        Σπανιότερα, έγιναν σοσιαλδημοκρατικά κόμματα (το ιταλικό PCI που έγινε PDS-Κόμμα του Δημοκρατικού Σοσιαλισμού και στη συνέχεια DS-Δημοκρατική Αριστερά). Είναι σαφές ότι τα κόμματα αυτά έπαψαν να είναι αντικαπιταλιστικά. Σήμερα είναι στον πυρήνα μιας,σε μεγάλο βαθμό νεοφιλελεύθερης, σοσιαλδημοκρατικής τάσης.

Κοινή ιδεολογία;

Αυτό που ενώνει όλα τα κόμματα της ριζοσπαστικής αριστεράς είναι η «αντικαπιταλιστική ταυτότητα». Αυτή τους θέτει έναν πιο περιοριστικό στόχο απ’ ό,τι ο απλός «αντι-νεοφιλελευθερισμός». Έτσι, το Κόμμα της Ευρωπαϊκής Αριστεράς, ένας συνομοσπονδιακός οργανισμός που ιδρύθηκε το 2004 ενώνοντας 38 κόμματα που βρίσκονται στα αριστερά των Σοσιαλδημοκρατών και των Πράσινων της Ευρώπης, αυτοπροσδιορίζεται ως «αντικαπιταλιστικό» κόμμα. Ωστόσο, τα κόμματα που το απαρτίζουν δεν είναι πια «αντισυστημικά». Αποδέχονται την κοινοβουλευτική δημοκρατία και θέλουν να επιφέρουν ριζοσπαστικές ή ακόμα και επαναστατικές αλλαγές με δημοκρατικά μέσα και μέσω της εκλογικής διαδικασίας. Παρ’ όλα αυτά, στη βιβλιογραφία της πολιτικής επιστήμης τα κόμματα αυτά αναφέρονται γενικά ως «κόμματα της ριζοσπαστικής αριστεράς».

Επιμένουν στην υπεράσπιση του κοινωνικού κράτους. Είναι υπέρ των κρατικών παρεμβάσεων στα ζητήματα της οικονομίας, είναι αντίθετα στις ιδιωτικοποιήσεις των δημόσιων υπηρεσιών και στην απορρύθμιση της οικονομίας. Αυτές είναι μερικές από τις πολλές, μικρές και μεγάλες, διαφορές τους με τη σοσιαλδημοκρατία, η οποία έχει περάσει εδώ και καιρό στην πλευρά της οικονομίας της αγοράς.

Εκλογικές επιτυχίες και δυσκολίες

Κατά την τελευταία δεκαετία, λίγα από αυτά τα κόμματα είχαν ποσοστά υψηλότερα από 10% σε εθνικές εκλογές: Γερμανία, Δανία, Ελλάδα, Ολλανδία, Πορτογαλία και Γαλλία (αν και στην τελευταία περίπτωση επρόκειτο για προεδρικές εκλογές, στις οποίες σημαντικό ρόλο παίζει η προσωπικότητα του υποψηφίου). Πρέπει ωστόσο να σημειωθεί η εξαίρεση του ΣΥΡΙΖΑ στην Ελλάδα (27% στις γενικές εκλογές του Ιουνίου του 2012). Άλλα κόμματα που είχαν πετύχει καλά αποτελέσματα πριν από μερικά χρόνια έχουν πέσει δραματικά. Για παράδειγμα, το ιταλικό Κόμμα της Κομμουνιστικής Επανίδρυσης δεν έχει κοινοβουλευτική εκπροσώπηση από το 2008.

Στις σκανδιναβικές χώρες, η στρατηγική της κοκκινοπράσινης συμμαχίας έχει επιτρέψει στα κόμματα της ριζοσπαστικής αριστεράς να αναπροσδιορίσουν ή ακόμα και να υπερβούν την κομμουνιστική τους ταυτότητα. Η στρατηγική αυτή μπορεί εν μέρει να εξηγηθεί από την ηγεμονία της σοσιαλδημοκρατίας στη Σκανδιναβία, η οποία έχει ως αποτέλεσμα ότι η σύγκλιση με αυτήν δεν αποτελεί μια ορθολογική επιλογή. Η μόνη λύση είναι κόμματα που υποστηρίζουν μια κοινωνική ατζέντα (φεμινισμός, αντιρατσισμός, περιβαλλοντικά ζητήματα και αρνητική ανάπτυξη) είναι εκείνα της «Νέας Αριστεράς». Η στρατηγική που συνδυάζει νεοκομμουνιστικές και περιβαλλοντικές θεματικές αποδείχτηκε ότι αποδίδουν στις εκλογές. Η ριζοσπαστική αριστερά κέρδισε πάνω από 15% των ψήφων στη Δανία, 9% στη Φιλανδία και 17% στην Ολλανδία.

Πρόσφατα εμφανίστηκε και ένα τρίτο είδος κομμάτων, που οφείλονται σε αποχωρήσεις από τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα της αριστερής τους πτέρυγας. Ως παραδείγματα πρέπει να αναφέρουμε το Parti de Gauche (Κόμμα της Αριστεράς) στη Γαλλία και, εν μέρει, το Die LΙΝΚΕ στη Γερμανία, το οποίο έλαβε 11,9% στις ομοσπονδιακές εκλογές του 2009 (Το DieLΙΝΚΕ προέκυψε από τη συγχώνευση του ανατολικογερμανικού PDS και της δυτικογερμανικής συμμαχίας WASG που την αποτελούσαν κυρίως αριστεροί σοσιαλδημοκράτες συνδικαλιστές). Τα κόμματα αυτά, που έχουν στην ηγεσία τους πρώην σοσιαλδημοκράτες (το πρώτο τον Ζαν-Λικ Μελανσόν και το δεύτερο τον Όσκαρ Λαφοντέν), ασκούν κριτική στον σοσιαλ-φιλελεύθερη τάση του Τρίτου Δρόμου, που εμφανίστηκε στη δεκαετία του 1990.

Συνολικά, μπορούμε να παρατηρήσουμε τρεις εκλογικές τάσεις στη ριζοσπαστική αριστερά:

·        Σκανδιναβικές χώρες, Βρετανία και Ιρλανδία: Στη Φιλανδία, η ριζοσπαστική αριστερά έχασε 12,7% από το 1949 έως το 2009. Οι οικολόγοι είναι αρκετά ισχυροί εκεί. Αντίθετα, στη Δανία ανέβηκε κατά 7%. Η ριζοσπαστική αριστερά σημείωσε άνοδο και στη Σουηδία. Στη Δανία και τη Σουηδία, αυτή η άνοδος της ριζοσπαστικής αριστεράς συνέβη στο πλαίσιο μιας σχετικής πτώσης της σοσιαλδημοκρατίας. Στη Βρετανία, η ριζοσπαστική αριστερά, ιστορικά αδύναμη, παραμένει σήμερα μόλις στο 1%.

·        Ηπειρωτική Ευρώπη (Γερμανία, Αυστρία, Βέλγιο, Λουξεμβούργο και Ολλανδία): Εδώ οι σοσιαλδημοκράτες βρίσκονται σε πτώση από τη δεκαετία του 1980 (απώλειες 8%κατά μέσο όρο). Οι Πράσινοι βρίσκονται σε άνοδο και τα ποσοστά της ριζοσπαστικής αριστεράς είναι σήμερα 8,9% κατά μέσο όρο-το Die LINKE έκανε ένα μεγάλο άλμα το 2009 (11,9%) αλλά από τότε ακολουθεί μια διαρκή πτωτική πορεία. Στις πρόσφατες εκλογές πήρε 8,6% και φαίνεται να σταθεροποιείται σ’ αυτό το ποσοστό.

·        Νότια Ευρώπη (Ισπανία, Γαλλία, Ελλάδα, Ιταλία και Πορτογαλία). Αυτή είναι η περιοχή στην οποία η ριζοσπαστική αριστερά έχει ριζώσει περισσότερο (μέσος όρος 16,3%). Αυτό το ποσοστό αυτό δεν περιλαμβάνειτην επίδοση του Ζαν-Λικ Μελανσόν στις προεδρικές εκλογές του 2012ούτε αυτήν του ΣΥΡΙΖΑ τον Ιούνιο του 2012. Οι Πράσινοι είναι πιο αδύναμοι εδώ (μέσος όρος 3,2%) και η σοσιαλδημοκρατία βρίσκεται σε πτώση τα τελευταία δέκα χρόνια.

Εκλογική συμμαχία ή νέο κόμμα;

Η οργανωτική μορφή του κόμματος είναι σημαντική για τη ριζοσπαστική αριστερά, καθώς πολλά από τα κόμματα αυτά αποτελούν εκλογικές συμμαχίες.

·        ΣΥΡΙΖΑ (Ελλάδα): Η επίσημη γέννηση του ΣΥΡΙΖΑ (Συνασπισμός Ριζοσπαστικής Αριστεράς) συνδέεται με τις κοινοβουλευτικές εκλογές του 2004. Πολλά κόμματα εντάχθηκαν σε αυτή τη συμμαχία (13 αυτή τη στιγμή[1]), από τα οποία ο Συνασπισμός είναι με διαφορά η μεγαλύτερη συνιστώσα. Ο ηγέτης του ΣΥΡΙΖΑ Αλέξης Τσίπρας ανήκει επίσης στο πλειοψηφικό αυτό κόμμα (τον Συνασπισμό[2]).

·        Το Μπλόκο της Αριστεράς (Bloco de Esquerda, BE, Πορτογαλία) ιδρύθηκε το 1999. Αυτοαποκαλείται σοσιαλιστικό και προέρχεται από τησυγχώνευση τριών κομμάτων: το UDP (μαοϊκό-μαρξιστικό), το PSR (τροτσκιστικό) και το Political XXI, τα οποία σήμερα είναι πολιτικά ρεύματα του νέου κόμματος.

·        Η Κόκκινη-Πράσινη Συμμαχία (Δανία) έχει συνενώσει τους Αριστερούς Σοσιαλιστές, το DKP (ΚΚ Δανίας) και το SAP (δανέζικο παράρτημα της 4ης Διεθνούς). Από την ίδρυσή του μέχρι σήμερα παραμένει εκλογικός συνασπισμός.

·        Die LΙΝΚΕ (Γερμανία). Γεννήθηκε το 2007, από τη συγχώνευση του Linkspartei (πρώην PDS/Κόμμα Δημοκρατικού Σοσιαλισμού που προέκυψε από το πρώην SED, το επίσημο κόμμα της ΛΔΓ) και της Εκλογικής Εναλλακτικής για την Εργασία και την Κοινωνική Δικαιοσύνη (WASG) που αποσχίστηκε από το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα το 2005.

·        Η Ενωμένη Αριστερά (Izquierda Unida, IU, Ισπανία) αποτελείται από αριστερές και πράσινες ομάδες, αριστερούς σοσιαλιστές και ρεπουμπλικάνους. Η ηγετική δύναμη είναι το ΚΚ Ισπανίας. Η IU είναι κάτι παραπάνω από εκλογικός συνασπισμός, καθώς τα κόμματα που την αποτελούν έχουν ενωθεί, αλλά εξακολουθούν να υπάρχουν και ως ανεξάρτητοι πολιτικοί οργανισμοί εκτός της IU. Από οργανωτική σκοπιά, η IU είναι παρεμφερής με το Αριστερό Μέτωπο της Γαλλίας.

Εθνικό και διεθνές περιβάλλον

Πώς μπορούν να εξηγηθούν τα τόσο διαφορετικά εκλογικά αποτελέσματααυτών των κομμάτων; Εδώ, βασικό ρόλο παίζει το εθνικό περιβάλλον. Οι εκλογικές επιτυχίες των κομμάτων της ριζοσπαστικής αριστεράς εξαρτώνται περισσότερο από εσωτερικούς εθνικούς παράγοντες παρά από εξωτερικούς (διεθνείς).

 Η περίπτωση ΣΥΡΙΖΑ. Η ελληνική ριζοσπαστική αριστερά είχε πάρει 3,3% στις εκλογές του 2004, εξασφαλίζοντας έξι κοινοβουλευτικές έδρες. Στις εκλογές του Ιουνίου 2012, πήρε 27% αποκτώντας 72 βουλευτές. Αυτή η εντυπωσιακή άνοδος μπορεί να εξηγηθεί από τρεις αλληλένδετους παράγοντες: πρώτον, στο πλαίσιο μιας πρωτοφανούς οικονομικής και κοινωνικής κρίσης, οι Έλληνες απέρριψαν το ΠΑΣΟΚ, το κόμμα που είχε συνδεθεί με το μνημόνιο. Δεύτερον, η επιτυχία του ΣΥΡΙΖΑ συνέβη στο πλαίσιο προγραμμάτων λιτότητας της τρόϊκας που είχαν διαρκέσει τέσσερα χρόνια. Τρίτον, η καμπάνια του ΣΥΡΙΖΑ πρότεινε ριζοσπαστικές, σαφείς και ρεαλιστικές λύσεις στον ελληνικό λαό (ακύρωση του μνημονίου και επαναδιαπραγμάτευση του ελληνικού δημόσιου χρέους σε ευρωπαϊκό πλαίσιο).

·        Το Αριστερό Μέτωπο και Ζαν-Λικ Μελανσόν στις προεδρικές εκλογές. Ο Μελανσόν πήρε 11,1%, αυτό όμως συνέβη στις ιδιαίτερες συνθήκες των προεδρικών εκλογών της 5ης Δημοκρατίας, που μοιάζουν με δημοψήφισμα.

·        Η σημαντική άνοδος στις δημοσκοπήσεις και η επακόλουθη πτώση του Ολλανδικού Σοσιαλιστικού Κόμματος (SP). Κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας του 2012, το SP εμφανιζόταν για μεγάλο διάστημα στην πρώτη και αργότερα στη δεύτερη θέση στις δημοσκοπήσεις, πίσω από το νεοφιλελεύθερο VVD και μπροστά από το σοσιαλδημοκρατικό PvDA. Ωστόσο, τελικά το SP ήρθε τέταρτο (9,8%). Η εναντίωσή του στη λιτότητα είναι κύρια αιτία που εξηγεί την άνοδό του στην αρχή της προεκλογικής εκστρατείας, καθώς και ο ευρωσκεπτικισμός του. Πράγματι, το SP αν και στηρίζει την ευρωπαϊκή «συνεργασία» είναι αντίθετο στην ευρωπαϊκή «ολοκλήρωση».

Σχέσεις με τη σοσιαλδημοκρατία

Υπάρχει ένα ακόμα ακανθώδες ζήτημα που οφείλει να επιλύσει η ριζοσπαστική αριστερά: να συμμαχεί σε εθνικό ή τοπικό επίπεδο με τους σοσιαλδημοκράτες ή, αντίθετα, να αρνείται κάθε συνεργασία μαζί τους; Υπάρχουν διάφορες απόψεις για το ζήτημα αυτό. Σε κάποιες χώρες στις οποίες οι σοσιαλδημοκράτες έχουν ξεκάθαρα αποτύχει και όταν βρέθηκαν στην εξουσία εφάρμοσαν πολιτικές εξίσου επιβλαβείς με εκείνες της δεξιάς, δεν τίθεται ζήτημα συμμαχίας, σε τοπικό ή εθνικό επίπεδο (σε Ελλάδα, Ισπανία, Πορτογαλία, Ιταλία, Ολλανδία, Σκανδιναβικές χώρες). Από την άλλη, σε χώρες στις οποίες η σοσιαλδημοκρατία εξακολουθεί να είναι ηγεμονική στο εκλογικό σώμα, το ζήτημα της σύναψης κάποιας συμμαχίας μαζί της είναι aprioriπιο σύνθετο (σε Γαλλία, Γερμανία). Σε αυτές τις δύσκολες καταστάσεις, τα κόμματα συμβιβάζονται και υπεκφεύγουν, ανάλογα με τις περιστάσεις και τις πολιτικές αβεβαιότητες του παρόντος.

Αυτή τη στιγμή, το Die LΙΝΚΕ έχει συνάψει έναν τοπικό συνασπισμό με τους Σοσιαλδημοκράτες και τους Πράσινους στο Βραδεμβούργο. Συνεργάστηκε επίσης για μεγάλο διάστημα με το SPD στο κρατίδιο του Βερολίνου, μέχρι που η συμμαχία τους έχασε την πλειοψηφία, κάτι που οδήγησε στο σχηματισμό εκεί ενός «μεγάλου συνασπισμού» (SPD/CDU).

Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση

·        Κατά τη διάρκεια του δημοψηφίσματος για τη Συνθήκη του Ευρωπαϊκού Συντάγματος το 2005, το ολλανδικό SP ήταν το μόνο κόμμα της αριστεράς στο κοινοβούλιο που ψήφισε όχι. Την περίοδο εκείνη, το SP απέκτησε σημαντική υποστήριξη, η οποία έχει κάπως μειωθεί από τότε. Το SP είναι το κόμμα της ριζοσπαστικής αριστεράς που έχει απορρίψει με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο τη διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.

·        Ο ΣΥΡΙΖΑ είχε επίσης αντιτεθεί στο Ευρωπαϊκό Σύνταγμα, αλλά αυτό ήταν αποτέλεσμα μιας μακράς διαδικασίας αλλαγών. Το 1992, ο Συνασπισμός, το μεγαλύτερο κόμμα του ΣΥΡΙΖΑ, είχε υπερψηφίσει τη Συνθήκη του Μάαστριχτ. Ο Ζαν-Λικ Μελανσόν, που εκείνη την εποχή ήταν μέλος του γαλλικού Σοσιαλιστικού Κόμματος, είχε επίσης υποστηρίξει το Μάαστριχτ.

·        Το Die LΙΝΚΕ ακολουθεί έναν πιο συμβιβαστικό δρόμο. Δηλώνει ότι είναι υπέρ μιας διαδικασίας ολοκλήρωσης, αλλά συγχρόνως αντιτίθεται στις σημερινές πολιτικές και τους θεσμούς της Ευρώπης.

Η αντίθεση με τη νεοφιλελεύθερη Ευρώπη εντείνεται μέσα στη ριζοσπαστική αριστερά, αλλά κανένα κόμμα δεν προτείνει την ολοκληρωτική απόσυρση από την ΕΕ. Τα αριστερά ριζοσπαστικά κόμματα προσεγγίζουν ακόμα και τα ζητήματα της ευρωζώνης με επιφύλαξη, καθώς φοβούνται ότι η ακροδεξιά μπορεί να κερδίσει την κοινή γνώμη, που έχει κάνει μια αποφασιστική στροφή προς τον ευρωσκεπτικισμό.

Συμπέρασμα

Η ριζοσπαστική αριστερά, που σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες βρίσκεται σε άνοδο, επωφελείται μόνο εν μέρει από την πτώση των συχνά απαξιωμένων σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων (σε Ελλάδα, Ισπανία, Γερμανία, Ιταλία) ή βρίσκονται στη διαδικασία να καρπωθούν τα οφέλη αυτά (στη Γαλλία). Όταν η δεξιά απορρίπτεται μαζικά από τους ψηφοφόρους, η ψήφος που καθορίζεται από έναν εκλογικό τακτικισμό ευνοεί τους σοσιαλδημοκράτες (Φρανσουά Ολάντ το 2012).

Σήμερα τα κόμματα της ριζοσπαστικής αριστεράς χαρακτηρίζονται ιδεολογικά και πολιτικά από πολλά διαφορετικά ρεύματα (κομμουνισμός, σοσιαλισμός, οικολογία και φεμινισμός). Αυτό που τα ενώνει είναι μια ενίοτε διάχυτη αντικαπιταλιστική ταυτότητα. Σήμερα, ορισμένα από αυτά τα κόμματα έχουν ενωθεί σε εκλογικές συμμαχίες (για παράδειγμα το Αριστερό Μέτωπο στη Γαλλία), αλλά τα περισσότερα έχουν συγχωνευτεί σχηματίζοντας νέες κομματικές δομές (το Die LINKE και ο ΣΥΡΙΖΑ). Τα περισσότερα ανήκουν επίσης και σε διεθνικές δομές: στο Κόμμα της Ευρωπαϊκής Αριστεράς (ΚΕΑ) ή στην Ομάδα της Ευρωπαϊκής Ενωτικής Αριστεράς/Βόρειας Πράσινης Αριστεράς (GUE/NGL) στο ευρωπαϊκό κοινοβούλιο.

Το ερώτημα που τίθεται είναι ο μετασχηματισμός αυτών των κομμάτων σε σημαντικές εκλογικές και πολιτικές δυνάμεις, ικανές να προσελκύσουν μεγάλο μέρος του σοσιαλδημοκρατικού εκλογικού σώματος. Εκτός του ΣΥΡΙΖΑ, που βρίσκεται στα πρόθυρα ανόδου στην εξουσία στην Ελλάδα, δεν υπάρχει άλλο κόμμα που να έχει καταφέρει να υποσκελίσει τους απαξιωμένους σοσιαλδημοκράτες. Οι επόμενοι μήνες θα είναι κρίσιμοι για το μέλλον των πολιτικών οργανώσεων που ελπίζουν να εκπροσωπήσουν μια αριστερά που θα ανανεώσει τα εξισωτικά ιδεώδη της ισότητας του παλιού εργατικού κινήματος.

Μετάφραση: Μιχάλης Λαλιώτης

Το άρθρο αυτό είναι συντομευμένη εκδοχή του κεφαλαίου που έγραψε ο Φιλίπ Μαρλιέρ για το συλλογικό έργο «LaGaucheradicaleenEurope» (Η ριζοσπαστική αριστερά στην Ευρώπη), επιμ. Jean-Numa Ducange, Philippe Marlièreκαι Louis Weber, Éditions du Croquant, στησειράτου Espaces Marx «Enjeux et débats» (Ζητήματακαισυζητήσεις).