Μισό αιώνα μετά, χρησιμοποιήθηκε για να αποτυπώσει τη μετάβαση μεταξύ διαφόρων περιόδων του καπιταλισμού και αργότερα για να περιγράψει την αλλαγή αυταρχικών καθεστώτων (όπως της Ισπανίας, της Πορτογαλίας και χωρών της Λατινικής Αμερικής και της Ανατολικής Ασίας) σε αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες (O’Donnell/Schmitter 1986). Μετά το 1989 συνδέθηκε με τις ανατροπές στα μονοκομματικά σοσιαλιστικά καθεστώτα (βλ. Merkel 2010 για μια βιβλιογραφική επισκόπηση). Ακόμη και η επανένωση των δύο Γερμανιών αναλύθηκε στο πλαίσιο αυτής της έννοιας (Reißig 2000, Kollmorgen 1996). Στο πεδίο της ιστορικής έρευνας, ιδιαιτέρως στην Ευρώπη αλλά και στην παγκόσμια ιστορία, οι «μεγάλοι μετασχηματισμοί» μελετήθηκαν επίσης θεωρητικά. (Osterhammel 2011).

Το προηγούμενο διάστημα, ο όρος ήρθε πάλι στο προσκήνιο και πλέον χρησιμοποιείται για να φωτίσει νέα ζητήματα. Το θέμα του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ του 2012 στο Νταβός ήταν «Ο μεγάλος μετασχηματισμός: Δημιουργώντας νέα μοντέλα». Κεντρικό σημείο ήταν η αναφορά στην έννοια–κλειδί της μετάβασης σε μια βιώσιμη κοινωνία και της διακυβέρνησής της (WGBU 2011, Rosen 2010 ενδεικτικά, WorldWatchInstitute 2010, Veld 2011). Η παγκόσμια οικονομική και χρηματοπιστωτική κρίση που άρχισε το 2007/08 ήταν μια ευκαιρία για την ανάπτυξη εννοιών, με στόχο την υπέρβασή της μέσω μιας οικολογικής αναδιοργάνωσης της κοινωνίας (Green New Deal Group 2008). Αυτές οι έννοιες βρήκαν τελικά θέση στα προγράμματα των γερμανών και των ευρωπαίων Πράσινων. Κάποιοι σημαντικοί θεσμοί υιοθέτησαν την μετασχηματιστική ιδέα ενός Πράσινου Νιου Ντηλ [DESA (United Nations Department of Economic and Social Affairs) 2011, OECD 2011, για μια ανάλυση αυτών των εννοιών βλ. ενδεικτικτικά Adler/Schachtschneider 2010]. Τα κεντρικά σημεία είναι η οικολογικοποίηση των μοντέλων παραγωγής, αναπαραγωγής, κατανάλωσης και ζωής μέσω της χρήσης βασικών θεσμών της σύγχρονης καπιταλιστικής κοινωνίας.

Επίσης, η αριστερά έχει χρησιμοποιήσει τον όρο «μετασχηματισμός» σε προγραμματικές προσεγγίσεις της και τον έχει εφαρμόσει στο πλαίσιο του στόχου για υπέρβαση του καπιταλισμού. Το Κόμμα Ευρωπαϊκής Αριστεράς δεν κατανοεί απλώς τον εαυτό του ως έναν σύμμαχο στη διαδικασία «μετασχηματισμού» των αριστερών κομμάτων, αλλά ορίζει τους στόχους του ως εξής: «Το Κόμμα Ευρωπαϊκής Αριστεράς έχει κριτική στάση απέναντι στον καπιταλισμό: είναι ένα αντικαπιταλιστικό κόμμα που έχει στόχο τον μετασχηματισμό των κοινωνιών ο οποίος θα υπερβαίνει την καπιταλιστική κυριαρχία». (ΚΕΑ, o. J.)

Στο Μανιφέστο του Κόμματος Ευρωπαϊκής Αριστεράς του 2004 ορίζεται: «Αντιλαμβανόμαστε το ρόλο και το καθήκον της αριστεράς στην Ευρώπη ως συμβολή στη διαμόρφωση μιας ευρείας κοινωνικής και πολιτικής συμμαχίας για μια ριζοσπαστική πολιτική αλλαγή μέσω της ανάπτυξης συγκροτημένων εναλλακτικών και προτάσεων για αυτόν τον απαραίτητο μετασχηματισμό των σύγχρονων καπιταλιστικών κοινωνιών» (ΚΕΑ 2004).

Ως τώρα, ο «μετασχηματισμός» δεν έχει αποτελέσει μια αναπτυγμένη στρατηγική έννοια της αριστερής σκέψης. Επίσης, στερείται ουσιώδους θεωρητικής θεμελίωσης (Reißig 2009). Σήμερα, η λέξη χρησιμοποιείται περισσότερο σε αντιδιαστολή προς τη «μεταρρύθμιση» και την «επανάσταση» της ορθόδοξης σοσιαλδημοκρατίας  αλλά και του ορθόδοξου κομμουνισμού. Με βάση το έργο του Ινστιτούτου Κοινωνικής Ανάλυσης του Ιδρύματος Ρόζα Λούξεμπουργκ και του περιβάλλοντός του, θα μπορούσαν να αναφερθούν συνοπτικά τα παρακάτω πέντε στοιχεία ενός πιθανού κοινωνικού μετασχηματισμού:

Πέρα από τη μεταρρύθμιση και την επανάσταση – η λογική του καπιταλισμού και της κοινωνίας.

Ήδη από τις απαρχές του, 200 χρόνια πριν, το αναδυόμενο κοινωνικό κίνημα διαμορφώθηκε μέσα από τις συγκρούσεις ανάμεσα σε ρεφορμιστικές και επαναστατικές προσεγγίσεις. Επίσης, χρειάστηκε διασαφήνιση του ρόλου του κράτους μέσα σε μια μεγάλη αναταραχή.

Η εμφάνιση και ανάπτυξη της σύγχρονης καπιταλιστικής περιόδου προκύπτει μέσω μιας διπλής διαδικασίας. Από τη μία, αυτό που περιέγραφαν ο Μαρξ και ο Ένγκελς στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο ως εξής: Οι αστοί δημιούργησαν «έναν κόσμο καθ΄ομοίωσιν τους» (Marx/Engels), έναν κόσμο στον οποίο τα πάντα αποκτούν μία αξία ανταλλαγής, στον οποίο η απογυμνωμένη, ξεδιάντροπη, ευθεία και βίαιη εκμετάλλευση (Marx/Engels) των ανθρώπων και της φύσης  κατέστη κοινή αρχή. Η κυριαρχία του κέρδους και η λογική του κεφαλαίου διαποτίζουν το σώμα της κοινωνίας και επιβάλλονται σε αυτήν. Η απόλυτη εξαφάνιση σχεδόν όλων των βροχοδασών, η λεηλασία των αποθεμάτων ενέργειας του πλανήτη μας και των ορυκτών πόρων αλλά και οι ρύποι και τα τοξικά παράγωγα είναι τα αποτελέσματα αυτής της διαδικασίας.

Από την άλλη, απελευθερώθηκε μία πρωτόγνωρη παραγωγικότητα. Η βασική της συνέπεια, παρ΄όλα αυτά, δεν ήταν η ανεμπόδιστη επέκταση της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης, αλλά η αντίσταση που προκάλεσε. Το εταιρικό εμπόριο γίνεται παραγωγικό μόνο όταν ξεπερνά τους ανταγωνιστές του όχι απλώς ως προς την πλήρη εξάντληση και καταστροφή της εργασίας και της φύσης, των ξεπερασμένων κοινωνιών και των πολιτισμών τους. Η παραγωγικότητα της σύγχρονης καπιταλιστικής επιχειρηματικότητας (βλ. Brie/Klein 2011) μπορεί να απελευθερώσει πλήρως τις δυνατότητές της σε βάθος χρόνου όταν οι εργαζόμενοι αντεπιτίθενται και διεκδικούν το μερίδιο τους στον κοινωνικό πλούτο, όταν οι πόροι και η ενέργεια δεν διατίθενται πλέον ελεύθερα, όταν οι ισχυρές κοινωνίες θεσπίζουν την κοινωνική ασφάλιση, την συμμετοχή και την ευημερία, όταν προσφέρουν ένα συνταγματικό κράτος και επιβάλλουν τις ελάχιστες δημοκρατικές προϋποθέσεις. Στους κοινωνικούς αγώνες και τις συγκρούσεις εκφράζονται η «κοινωνική λογική», η «οικολογική λογική», η «δημοκρατική λογική» και η «λογική» ενός ελεύθερου πολιτισμού– δηλαδή ενός πολιτισμού που δεν θα κυριαρχείται από τις αγορές και την κεφαλαιακή αξιοποίηση. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα μία «διπλή κίνηση», όπως υποστηρίζει ο Πολάνι, καθώς η επέκταση του τρόπου οργάνωσης της αγοράς σε σχέση με τα πραγματικά εμπορεύματα συνοδεύτηκε από τους περιορισμούς της σε σχέση με τα πλασματικά [εργασία, φύση, χρήματα σ.τ.ε.] (Polanyi 1995).

Όπως επισημαίνουν ο Γιόακιμ Μπίσοφ και ο Κρίστοπφ Λίμπερ, αυτή η σε καμιά περίπτωση πεπαλαιωμένη «διπλή κίνηση» περιγράφει τη «σύγκρουση» ανάμεσα σε αυτούς που προπαγανδίζουν την αυτο-κυβέρνηση της κοινωνίας και αυτούς που αγωνίζονται για μια αυτο-ρυθμιζόμενη κοινωνία της αγοράς σε ένα πλαίσιο ριζοσπασπαστικής υλοποίησης της πολιτικής του «Laissez-faire» (Bischoff/Lieber 2013). Για τον Πολάνι, ο σοσιαλισμός είναι η ανακάλυψη της κοινωνίας μέσα από την αναγέννηση της ελευθερίας. Χωρίς μια εκτεταμένη αναδιοργάνωση των σχέσεων ιδιοκτησίας, κάτι τέτοιο δεν θα είναι εφικτό.

Οικονομική δημοκρατία

Από την εποχή του πρώιμου συνεταιριστικού κινήματος τον 19ο αιώνα, η οικονομική δημοκρατία είχε αποκτήσει κεντρικό ρόλο στις σοσιαλιστικές προσεγγίσεις του μετασχηματισμού. Οργανωμένο σε ενώσεις αυτόνομων συνεταιρισμών, κομμούνες ή συμβούλια, το κίνημα είχε ως βασικό στόχο να συνδέσει την αυτοδιάθεση των εργαζομένων με την γενικότερη σύνδεση με την κοινωνία και την αλληλεγγύη. Στον 20ο αιώνα πραγματοποιήθηκαν κάποιες προσπάθειες πρακτικής εφαρμογής όλων αυτών. Στον γερμανόφωνο κόσμο οι πιο σημαντικές προσεγγίσεις είναι των Φριτς Ναπτάλι (Naphtali 1928), Ρούντολφ Χίλφερντινγκ (Hilferding 1931), Ότο Μπρένερ (Brenner 1956) και Ότα Σικ (Sǐk 1979).

Οι οικοσοσιαλιστικές στρατηγικές μετασχηματισμού πρέπει να βασίζονται στην ανακατανομή της ισχύος και του πλούτου από πάνω προς τα κάτω και από τις ιδιωτικές επιχειρήσεις προς το κράτος. Σημαντικά στοιχεία αυτής της στρατηγικής είναι α) η ανάπτυξη του πλανητικού σχεδιασμού σε σχέση με τις πρώτες ύλες και τα φυσικά αποθέματα, που θα εγγυηθεί μία δίκαιη κατανομή του πλούτου, θα περιορίσει την κατανάλωση και θα αντιμετωπίσει τις ανάγκες αναπαραγωγής, β) η οικονομική δημοκρατία και ο αποκεντρωμένος συμμετοχικός σχεδιασμός, γ) η αποκέντρωση, η ενίσχυση της τοπικής αυτοδιοίκησης και η από-παγκοσμιοποίηση, δ) η επέκταση της δημόσιας σφαίρας, ε) η παγκόσμια αναδιανομή, οι βιομηχανικές πολιτικές και οι «δίκαιες μεταβάσεις»,      στ) η κοινωνικοποίηση των επενδυτικών λειτουργιών (Keynes), ζ) η αναδιανομή της κοινωνικά αναγκαίας εργασίας και σε σχέση με το κοινωνικό φύλο, η) η μετάβαση σε μία οικοσοσιαλιστική οικονομία αναπαραγωγής πέρα από τη λογική της οικονομικής μεγέθυνσης (Candeias 2012, Bontrup 2006, Demirovic ́ 2007, Krause 2011). Κρίσιμο καθήκον είναι η διασύνδεση του εκδημοκρατισμού της οικονομίας με τις ικανότητες αιχμής των εκδημοκρατισμένων επιχειρήσεων (Steinitz 2007). Η άμεση βελτίωση της κατάστασης των πιο ευάλωτων κοινωνικών ομάδων, οι θεμελιώδεις αλλαγές των σχέσεων εξουσίας και η ανάπτυξη νέων τρόπων κοινωνικοποίησης είναι τρεις από τις προκλήσεις μιας τέτοιας πολιτικής. (Demirović/Sablowski 2012, 37 ff.).

Διπλός μετασχηματισμός και σοσιαλισμός

Ένας κοινωνικός μετασχηματισμός, που ακολουθεί τη λογική ενός ελευθεριακού Πράσινο Νιου Ντηλ και την ριζοσπαστικοποιεί από τα αριστερά, στοχεύει απευθείας σε έναν άλλο σχηματισμό των αστικών-καπιταλιστικών κοινωνιών, «που θα είναι πιο δημοκρατικές από τις παρούσες, που δεν θα αντιστέκονται πλέον στα βήματα για τη μεταρρύθμιση του κοινωνικού κράτους, που θα είναι ανοιχτές σε μία οικολογική αναδιοργάνωση της κοινωνίας και που θα βρίσκουν νέους τρόπους αντιμετώπισης των παγκόσμιων προβλημάτων μέσω της ειρήνης και της συνεργασίας» (Klein 2013). Έτσι, αυτές οι κοινωνίες θα δημιουργούν πεδία και θεσμούς «πέρα από τη σφαίρα του καπιταλισμού». Σύμφωνα με τον τον Ντίτερ Κλάιν αυτή είναι «η βασική ιδέα που βρίσκεται πίσω από την έννοια ενός διπλού μετασχηματισμού της Ευρώπης».

Ο προαναφερθείς μετασχηματισμός στοχεύει στην επέκταση της δημόσιας σφαίρας της σημερινής κοινωνίας – τη δημοκρατική ρύθμιση της οικονομίας, τη συμμετοχή στις επιχειρήσεις και στους δήμους, την παροχή ανέσεων στον κόσμο, την αναβαθμισμένη και εύκολα προσβάσιμη εκπαίδευση, την υγεία και την κοινωνική ασφάλιση (βλ. Rilling, 2009). Αυτά είναι τα κομμουνιστικά θεμέλια της σύγχρονης καπιταλιστικής εποχής, τα οποία συνήθως δεν αναγνωρίζονται σαν τέτοια. Αντί του γενικού τύπου Χ-Ε-Χ του Κεφαλαίου, θα μπορούσε να ισχύει ένας άλλος τύπος ελεύθερης και αλληλέγγυας ένωσης: άτομα που προοδεύουν συμβάλλοντας στην πρόοδο όλων (I-S-I) – μία κοινωνία όπου «η ελεύθερη ανάπτυξη του καθενός θα είναι προϋπόθεση για την ελεύθερη ανάπτυξη όλων» ( Marx/Engels).

Ορισμένοι στρατηγικοί υπαινιγμοί

Σύμφωνα με τη Ρόζα Λούξεμπουργκ, μια ρεαλιστική ριζοσπαστική πολιτική μετασχηματισμού (βλ. Brie 2009) είναι μια πολιτική που στοχεύει στην ενδυνάμωση της αυτοπεποίθησης των εργατών, των μισθωτών και των πολιτών προωθεί την εκμάθηση και την κοινωνική συμμετοχή και έτσι ανοίγει τον δρόμο για αλλαγή. (Brangsch 2001). Τα συμφέροντα των κυρίαρχων τάξεων αντιτίθενται σε έναν τέτοιο μετασχηματισμό. Η κυρίαρχη τάξη ελέγχει με ολιγαρχικό τρόπο τα πιο σημαντικά πεδία κοινωνικού μεταβολισμού με τη φύση (ενέργεια, μεταφορές, γεωργία) καθώς και την πολεμική βιομηχανία, την ασφάλεια και τις βιομηχανίες υψηλής τεχνολογίας. Το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο αυτή τη στιγμή κυριαρχεί (βλ. Dellheim στο Brangsch 2012), στοιχείο που αντανακλάται σε έναν ιμπεριαλιστικό τρόπο παραγωγής και ζωής που βασίζεται στην εκμετάλλευση του Νότου και της φύσης (Brand/Brunnengräber 2013). Στην Ευρωπαϊκή Ένωση συνδέεται στενά με την κυριαρχία του γερμανικού εξαγωγικού μοντέλου (Heine/Sablowski 2013, Crome 2012). Η μεγάλη κρίση του χρηματοπιτωτικού καπιταλισμού προκαλεί διασπάσεις στο εσωτερικό των κυρίαρχων τάξεων. Νέες ιδέες γεννιούνται και έτσι αναδύεται και ένας νέος χώρος αριστερών πολιτικών. Μοριακές αλλαγές μπορεί να συμπυκνώνονται σε γεγονότα που επιτρέπουν δομικές αλλαγές κατεύθυνσης. Μπορούν να δημιουργήσουν τους όρους για μια ενιαία κοινωνικοπολιτισμική συμμαχία των κατώτερων και μεσαίων στρωμάτων και έναν πολιτικό σχηματισμό με διακριτό αριστερό χαρακτήρα. Βασικά σχέδια μετασχηματισμού γίνονται πιθανά, όπως η προσπάθεια για την επιστροφή στην ιδιοκτησία των δήμων των επιχειρήσεων παροχής ενέργειας καθώς και τις συνεργασίες μεταξύ δημοτικών επιχειρήσεων σ’ αυτόν τον τομέα. Μέσω της μετάβασης σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, η έννοια της μονοπωλιακής συγκέντρωσης υπό την αιγίδα παραδοσιακών μεγάλων εταιρειών συγκρούεται με τη διεύρυνση της ενεργειακής δημοκρατίας. Στη διαδικασία των αλλαγών που ξεκινούν από αυτά τα σχέδια, το «πώς», δηλαδή η μέθοδος που θα εφαρμοστεί, είναι πιο σημαντικό από το «τί», δηλαδή το αντικειμενικό αποτέλεσμα.

Το ορόσημο των αριστερών πολιτικών σε καιρούς κρίσης είναι σύνθετο. «Από αυτήν την άποψη, θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στην πολιτική εμπλοκή για τη δομική βελτίωση των συνθηκών ζωής των κοινωνικά φτωχότερων ανθρώπων σε όλο τον κόσμο και για τη θέσπιση συμμετοχικών διαδικασιών». Επιπλέον, πρέπει να ξεπεραστούν οι διακρίσεις με βάση το κοινωνικό φύλο (Pühl 2013). Οι επικρατούσες συνθήκες διασπούν το σύνολο των υποτελών κοινωνικών στρωμάτων και τάξεων. Αυτή η διάσπαση αποτελεί βασική προϋπόθεση της σημερινής δομής εξουσίας. Η διαπίστωση αυτή μας οδηγεί μόνο στην άρνηση να αποδεχθούμε ως φυσική την ύπαρξη διαφορετικών συμφερόντων και πολιτισμικών διαφορών. Ο Μάριο Καντέιας υποστηρίζει πως «είναι απαραίτητο να συναρθρώσουμε συγκεκριμένα συμφέροντα και να δημιουργήσουμε διακριτούς οργανισμούς και δίκτυα προκειμένου να είμαστε σε θέση να συνεργαστούμε με άλλες ομάδες και ταξικές κατηγορίες καθώς και, μέσω του διαλόγου, όχι μόνο να βρούμε αλλά να δημιουργήσουμε τους κοινούς μας τόπους. Το ‘πλήθος’ δεν συγκροτείται από μόνο του, τα διάσπαρτα κομμάτια της Αριστεράς πρέπει να συναρμολογηθούν με κάθε δυνατό καινούριο τρόπο» (Candeidas). Οι δυσκολίες για τα κόμματα της ριζοσπαστικής Αριστεράς είναι απίστευτα μεγάλες (βλ. Hildebrandt).

Εν τέλει, μόνο μια διπλή στρατηγική θα μπορέσει να είναι αποτελεσματική. Από τη μία, είναι αναγκαία η επιθετική οργάνωση από τα αριστερά και από «τα κάτω» των κοινωνικά και πολιτισμικά ριζωμένων δυνάμεων. Από την άλλη, πρέπει να διασφαλιστεί ότι τα ραγίσματα στο εσωτερικό των κυρίαρχων τάξεων θα γίνουν ρήγματα. Χωρίς την αναζήτηση συμμάχων στο εσωτερικό των κυρίαρχων τάξεων, το εγχείρημα του μετασχηματισμού είναι καταδικασμένο να αποτύχει. Θα παρεμποδιστεί από οικονομικά μέσα, μια αποσταθεροποίηση υψηλού βαθμού, θα οδηγήσει μεγάλα τμήματα τους λαού στους κόλπους των δεξιών κομμάτων και η πολιτική αποτυχία θα είναι αναπόφευκτη.

Η έννοια του μετασχηματισμού, όπως έχει αναπτυχθεί ως τώρα, μπορεί να γονιμοποιήσει τη συνάντηση επί ίσοις όροις της αριστεράς με τη μεγάλη κρίση του καπιταλισμού των χρηματοπιστωτικών αγορών και τον σημερινό πολιτισμό. Όπως οι Ζαπατίστας, πρέπει να προχωρήσουμε μαθαίνοντας – με στόχο την υπέρβαση των τρόπων παραγωγής και ζωής και των σχέσεων εξουσίας και ιδιοκτησίας για μία αλληλέγγυα σοσιαλιστική κοινωνία που θα θέσει ένα απόλυτο τέλος στην εκμετάλλευση του ανθρώπου και της φύσης. Ο μετασχηματισμός του ίδιου του τρόπου σκέψης μας είναι δομικό κομμάτι αυτής της διαδικασίας.

Βιβλιογραφία

Adler, Frank/Schachtschneider, Ulrich, 2010: Green New Deal, Suffizienz oder Ökosozialismus?

Konzepte für gesellschaftliche Wege aus der Ökokrise, München: Oekom.

Bischoff, Joachim/Lieber, Christoph, 2013: Die „große Transformation“ des 21. Jahrhunderts.

Politische Ökonomie des Überflusses versus Marktversagen, Hamburg: VSA-Verl.

Bontrup, Heinz-Josef/Huffschmid, Jorg/Demirovic, Alex/Schumann, ̈ ́ Michael/u. a., 2006:

Wirtschaftsdemokratie: Alternative zum Shareholder-Kapitalismus, Hamburg: VSA-Verl.

Brand, Ulrich/Brunnengräber, Achim, 2013: Socio-ecological transformations in times of a multiple crisis. Common ground of the debate, divergences and open questions., in: UNESCO/OECD/ISSC (Hrsg.), World Social Science Report 2013. Paris.

Brangsch, Lutz, 2009: „Der Unterschied liegt nicht im Was, wohl aber im Wie“. Einstiegsprojekte

als Problem von Zielen und Mitteln linker Bewegungen, in: Brie, Michael (Hrsg.), Radikale

Realpolitik. Plädoyer für eine andere Politik. Berlin: Karl Dietz Verlag, 39–51, abrufbar unter: www.rosalux.de/fileadmin/rls_uploads/pdfs/Texte-62.pdf.

Brangsch, Lutz, 2011: Das Politikverständnis von Rosa Luxemburg: Soziales Lernen und politische

Macht, in: Brie, Michael/Haug, Frigga (Hrsg.), Zwischen Klassenstaat und Selbstbefreiung:

Zum Staatsverständnis von Rosa Luxemburg. Baden-Baden: Nomos Verlag.

Brangsch, Lutz/Dellheim, Judith/Spangenberg, Joachim H./Wolf, Frieder Otto, 2012: Den Krisen

entkommen. Sozialökologische Transformation, Berlin: Karl Dietz Verlag.

Brenner, Otto, 1956: Das Aktionsprogramm. Referat vor dem 4. DGB-Bundeskongress 1956,

Hamburg: DGB.

Brie, Michael, 2006: Die Linke - was kann sie wollen? Politik unter den Bedingungen des

Finanzmarkt-Kapitalismus, Hamburg: VSA.

Brie, Michael, 2007a: Der Kampf um gesellschaftliche Mehrheiten, in: Brie, Michael/Hildebrandt,

Cornelia/Meuche-Mäker, Meinhard (Hrsg.), Die LINKE. Wohin verändert sie die Republik?

Berlin: Karl Dietz Verlag, 13–45.

Brie, Michael, 2007b: Segeln gegen den Wind. Bedingungen eines politischen Richtungswechsels

in Deutschland, in: Brie, Michael/Hildebrandt, Cornelia/Meuche-Mäker, Meinhard (Hrsg.),

Die LINKE. Wohin verändert sie die Republik? Berlin: Karl Dietz Verlag, 259–318.

Brie, Michael (Hrsg.), 2009: Radikale Realpolitik. Plädoyer für eine andere Politik, Berlin: Karl Dietz Verlag.

Brie, Michael, 2012: Die kommunistischen Fundamente und der menschenrechtliche Horizont in

der kapitalistischen Moderne - Die Experimente des Robert Owen, in: Brie, Michael/Candeias, Mario (Hrsg.), Transformation im Kapitalismus und darüber hinaus.Beiträge zur Ersten Transformationskonferenz des Instituts für Gesellschaftsanalyse derRosa-Luxemburg-Stiftung. Berlin, 101–118.

Brie, Michael/Klein, Dieter, 2008: Capitalism, Socialism, Property and Transformation, in:

Transform Europe, 72–82.

Brie, Michael/Klein, Dieter, 2011: The second gret transformation: Towards a solidarity society, in:

International Critical Thought 1, 18–28.

Bucharin, Nikolai, 1990: Ökonomik der Transformationsperiode. Mit Randbemerkungen von Lenin, Berlin: Dietz Verlag Berlin.

Candeias, Mario, 2010: Von der fragmentierten Linken zum Mosaik, in: LuXemburg. Gesellschaftsanalyse und linke Praxis, 6–16.

Candeias, Mario, 2011: Interregnum. Molekulare Verdichtung und organische Krise, in: Demirovic

u.a. (Hrsg.): VielfachKrise im finanzdominierten Kapitalismus. Hamburg: VSA-Verlag,45–61.

Candeias, Mario, 2012: Szenarien grüner Transformation, in: Brie, Michael/Candeias, Mario

(Hrsg.), Transformation im Kapitalismus und darüber hinaus. Beiträge zur Ersten

Transformationskonferenz des Instituts für Gesellschaftsanalyse der Rosa-Luxemburg-Stiftung. Berlin, 135–150.

Crome, Erhard, 2006: Sozialismus im 21. Jahrhundert. Zwölf Essays über die Zukunft, Berlin:

Dietz.

Crome, Erhard, 2012: Deutschland in Europa. Eine neue Hegemoniedebatte, in: WeltTrends.

Zeitschrift für internationale Politik 86, 59–69.

Demirovic, Alex, 2011: Transformation als Ereignis. Zur Dynamik demokratischer

Veränderungsprozesse der kapitalistischen Gesellschaftsformation. Vortrag.

Demirovic,́ Alex, 2007: Demokratie in der Wirtschaft. Positionen, Probleme, Perspektiven 1. Aufl.,

Münster: Westfal̈ isches Dampfboot.

Demirović, Alex/Sablowski, Thomas, 2012: Finanzdominierte Akkumulation und die Krise in

Europa, Berlin: Rosa-Luxemburg-Stiftung, abrufbar unter:

www.rosalux.de/fileadmin/rls_uploads/pdfs/Analysen/Analyse_Finanzdominierte_Akk

umulation.pdf, letzter Zugriff am 11.10.2013.

DESA (United Nations Department of Economic and Social Affairs), 2011: The Great Green

Technological Transformation. World Economic and Social Survey 2011, New York: DESA.

European Left Party, 2004: Manifesto of the Party of the Europaen Left,, abrufbar unter:

www.european-left.org/nc/english/about_the_el/documents/detail/zurueck/documents/

artikel/manifesto-of-the-party-of-the-european-left/.

European Left Party, o. J.: Some remarks concerning the creation of the Party of the European

Left, abrufbar unter: www.european-left.org/english/about_the_el/introduction/, letzter

Zugriff am 10.10.2013.

Green New Deal Group, 2008: A Green New Deal. Joined-up policies to solve the triple crunch of

the credit crisis, climate change and high oil prices, London: new economics foundation,

abrufbar unter: www.neweconomics.org/page/-/files/A_Green_New_Deal.pdf, letzter

Zugriff am 10.10.2013.

Heine, Frederic/Sablowski, Thomas, 2013: Die Europapolitik des deutschen Machtblocks und ihre

Widersprüche Eine Untersuchung der Positionen deutscher Wirtschaftsverbände zur

Eurokrise, Berlin: Rosa-Luxembug-Stiftung.

Hildebrandt, Cornelia, 2010: Fragmentierung und Pluralismus von Linksparteien in Furopa, in:

Daiber, Birgit/Hildebrandt, Cornelia/Striethorst, Anna (Hrsg.), Von Revolution bis Koalition.

Linke Parteien in Europa. Berlin: Dietz, 9–38.

Hilferding, Rudolf, 1931: Gesellschaftsmacht oder Privatmacht uber die ̈ Wirtschaft. Referat

gehalten auf dem 4. AfA-Gewerkschaftskongress, Leipzig 1931, Berlin: Freier Volksverl.

Institut für Gesellschaftsanalyse, 2011a: Eine offene historische Situation. Konfliktlinien –

Szenarien – Eingriffsmöglichkeiten. Standpunkte 38/2011.

Institut für Gesellschaftsanalyse, 2011b: Organische Krise des Finanzmarkt-Kapitalismus:

Szenarien, Konflikte, konkurrierende Projekte, abrufbar unter:

www.rosalux.de/fileadmin/rls_uploads/pdfs/rls_papers/Papers_Organische_Krise_web.pdf.

Kahrs, Horst, 2012: Abschied aus der Demokratie. Zum sozialen Klassencharakter der

wachsenden Wahlenthaltung und der Preisgabe staatsbürgerlicher Rechte, Berlin:

Rosa-Luxembug-Stiftung.

Klein, Dieter, 2013: Das Morgen tanzt im Heute: Transformation im Kapitalismus und über ihn

hinaus, Hamburg: VSA.

Kollmorgen, Raj (Hrsg.), 1996: Sozialer Wandel und Akteure in Ostdeutschland. Empirische

Befunde und theoretische Ansätze, Opladen: Leske + Budrich.

Krause, Günther (Hrsg.), 2011: Kapitalismus und Krisen heute – Herausforderung für

Transformationen, Berlin: trafo Verlag.

Marx, Karl/Engels, Friedrich, 1974: Manifest der Kommunistischen Partei, in: MEW. Berlin: Karl

Dietz Verlag, 459–493.

Merkel, Wolfgang, 2010: Systemtransformation. Eine Einführung in die Theorie und Empirie der

Transformationsforschung 2., ub̈ erarb. und erw. Aufl., Wiesbaden: VS, Verl. fur̈ Sozialwiss.

Müller, Tadzio, 2012: Von Energiekämpfen, Energiewenden und Energiedemokratie, in:

LuXemburg. Gesellschaftsanalyse und linke Praxis 1, 6–16.

Naphtali, Fritz, 1928: Wirtschaftsdemokratie, ihr Wesen, Weg und Ziel. Hrsg. im Auftrag des

Allgemeinen Deutschen Gewerkschaftsbundes, Berlin: Verlagsgesellschaft d. Allgem.

Deutschen Gewerkschaftsbundes.

O’Donnell, Guillermo A./Schmitter, Philippe C., 1986: Transitions from authoritarian rule, Baltimore: Johns Hopkins University Press.

OECD, 2011: Towards Green Growth. Paris,, abrufbar unter: www.oecd.org/greengrowth/48224574.pdf.

Osterhammel, Jur̈ gen, 2011: Die Verwandlung der Welt. Eine Geschichte des 19. Jahrhunderts

Sonderausg., München: Beck.

Polanyi, Karl, 1995: The Great Transformation. Politische und ökonomische Ursprünge von

Gesellschaften und Wirtschaftssystemen [1944] 3. Aufl., Frankfurt (Main): Suhrkamp.

Pühl, Katharina, 2013: Sozialstruktur und Geschlechterverhältnisse: Arbeits- und Lebensweisen im

Sozialstaat der Bundesrepublik Deutschland vor und nach 1990, in: Kahrs, Horst (Hrsg.),

Umkämpfter Sozialstaat. Ein Blick auf Klassenstrukturen und Transformationen. Berlin:

Rosa-Luxemburg-Stiftung, 48–61, abrufbar unter:

rosalux.de/fileadmin/rls_uploads/pdfs/Manuskripte/Manuskripte-neu_4.pdf.

Reißig, Rolf, 2000: Die gespaltene Vereinigungsgesellschaft. Bilanz und Perspektiven der

Transformation Ostdeutschlands und der deutschen Vereinigung, Berlin: Dietz.

Reißig, Rolf, 2009: Gesellschafts-Transformation im 21. Jahrhundert. Ein neues Konzept sozialen

Wandels 1. Aufl., Wiesbaden: VS Verlag fur̈ Sozialwissenschaften.

Rilling, Rainer, 2009: Plädoyer für das Öffentliche, in: Candeias, Mario/Rilling, Rainer/Weise,

Katharina (Hrsg.), Krise der Privatisierung Ruc̈ kkehr des Of̈ fentlichen. Berlin: Dietz, 175–190.

Roesler, Jor̈ g, 2010: Der schwierige Weg in eine solidarische Wirtschaft. Historische Erfahrungen

aus Weltwirtschaftskrise und New Deal, Hamburg: VSA.

Rosen, Richard D./Electris, Christi/Raskin, Paul D., 2010: The Century Ahead: Searching for

Sustainibility, Boston: Tellus Institute, abrufbar unter:

www.mdpi.com/2071-1050/2/8/2626/pdf.

Šik, Ota, 1979: Humane Wirtschaftsdemokratie. Ein 3. Weg 1. - 7. Tsd., Hamburg: Knaus.

Steinitz, Klaus, 2007: Worin mus̈ ste sich ein demokratischer Sozialismus im 21. Jahrhundert vom

gescheiterten Realsozialismus unterscheiden?, Berlin: Helle Panke.

Veld, Roeland J. in ’t, 2011: Transgovernance: The quest of governance of sustainable

development. This report results from the project Science for Sustainable Transformations:

Towards effective governance (TransGov), at the IASS Institute for Advanced Sustainability

Studies Potsdam, Potsdam: IASS.

Vilmar, Fritz/Sattler, Karl-Otto, 1978: Wirtschaftsdemokratie und Humanisierung der Arbeit.

Systemat. Integration d. wichtigsten Konzepte, Koln, Frankfurt ̈ am Main: Europaï sche

Verlagsanstalt.

WGBU, 2011: Welt im Wandel: Gesellschaftsvertrag fur̈ eine große Transformation, Berlin:

Wissenschaftlicher Beirat der Bundesregierung Globale Umweltveränderungen.

World Watch Institute, 2010: State of the World 2010. Transforming Cultures. From Consumerism

to Sustainability, New York/London: W. W. Norton & Co.

Wright, Erik Olin, 2010: Envisioning Real Utopias, London/New York: Verso.

Μετάφραση: Σταύρος Παναγιωτίδης