Οι πρώτες ελεύθερες εκλογές ύστερα από δεκαετίες, στις οποίες συμμετείχαν πολλά κόμματα που το καθεστώς Μουμπάρακ είχε αποκλείσει, ήταν αποτέλεσμα των μαζικών κινητοποιήσεων και των σφοδρών συγκρούσεων με τον κατασταλτικό μηχανισμό του συγκεκριμένου καθεστώτος. Με δεδομένο, λοιπόν, ότι μία κρίσιμη ποιοτική όσο και ποσοτική διαφορά, σημειώθηκε χωρίς να προβλέπεται από τις πολιτικές συντεταγμένες του πολιτικού συστήματος, αλλά αντιθέτως επιβλήθηκε από τη λαϊκή πάλη, μας επιτρέπει (αν όχι υποχρεώνει) να μιλάμε για αιγυπτιακή επανάσταση. Οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές των γεγονότων θεωρούν τους εαυτούς τους επαναστάτες «με αιτία» και δείχνουν αποφασισμένοι να συνεχίσουν τη δράση τους για όσο χρειαστεί.

Στις αιτίες της επανάστασης συγκαταλέγονται φυσικά τα τεράστια κοινωνικά προβλήματα. Μάζες φτωχών και εξαθλιωμένων, υποαπασχολούμενων και ανέργων, και ένα καχεκτικό έως ανύπαρκτο σύστημα κοινωνικής πρόνοιας, υγείας,  εκπαίδευσης. Τα σκουπίδια που γεμίζουν τους δρόμους, η ατμοσφαιρική ρύπανση και το καθημερινό κυκλοφοριακό χάος που επικρατεί στο Κάϊρο δοκιμάζουν τις ανθρώπινες αντοχές, ιδίως τις μέρες που η σκόνη της ερήμου γεμίζει την ατμόσφαιρα (και αυτές δεν είναι λίγες). Και σα να μην έφταναν όλα αυτά, τα τελευταία χρόνια επέστρεψαν εκατοντάδες χιλιάδες Αιγύπτιοι που εργάζονταν στις χώρες του Κόλπου μιας και δεν μπορούν πλέον να απασχοληθούν, καθώς θεωρούνται ακριβοί και ανυπάκουοι από τα απολυταρχικά καθεστώτα της περιοχής και ως εκ τούτου αντικαθίστανται με Ασιάτες.

Όλα τα παραπάνω είναι δημιούργημα ενός πολιτικού συστήματος που φρόντισε από τη δεκαετία του 1970 να εισάγει νεοφιλελεύθερες πολιτικές. Οι συμφωνίες που υπογράφτηκαν με το ΔΝΤ και την Παγκόσμια τράπεζα, από το 1991 και μετά, επιτάχυναν ακόμη περισσότερο τις νεοφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις. Κομβικό σημείο υπήρξε η επίσκεψη του Μουμπάρακ στις ΗΠΑ, το 2002, στην οποία δεσμεύθηκε να επιταχύνει περαιτέρω τις αποκρατικοποιήσεις. Στα ανώτερα κλιμάκια της κυβέρνησης επικρατούσε απόλυτη διαφθορά, με το περιβάλλον Μουμπάρακ και τους υπουργούς να πλουτίζουν από τις κρατικές προμήθειες και από την αθέμιτη επιχειρηματική τους δραστηριότητα. Ως μνημείο της διαφθοράς στέκει στα προάστια του Καΐρου ένα τεράστιο οικιστικό μπλοκ, οργουελικό στη όψη, το οποίο παραμένει άδειο από κατοίκους την ίδια στιγμή που στο Κάιρο στοιβάζονται 17 εκατομμύρια φτωχοί. Τα τεράστια δε έσοδα του κράτους, από τα πετρέλαια και τη διώρυγα του Σουέζ, διατίθενται για τη χρηματοδότηση του κτηνώδους αστυνομικού και στρατιωτικού μηχανισμού. Το δικτατορικό καθεστώς διατηρούσε τις εκλογές ως μέσο νομιμοποίησης και, καθώς ήταν απολύτως καθοδηγούμενες και ελεγχόμενες, ο Μουμπάρακ τα τελευταία χρόνια προετοίμαζε τη διαδοχή του από το γιο του.

     Αυτό ήταν το πολιτικό και οικονομικό πλαίσιο εντός του οποίου ξέσπασε η πρόσφατη Επανάσταση. Οι κοινωνικοί αγώνες, ωστόσο, που προηγήθηκαν, από τις «διαδηλώσεις για το ψωμί» το 1977 μέχρι και την αγροτική εξέγερση του 1997, προετοίμασαν το έδαφος. Τα τελευταία χρόνια, μάλιστα, οι αγώνες αυτοί είχαν ενταθεί. Μόνο τη χρονιά 2009-2010 σημειώθηκαν 3.000 απεργίες. Η μεσαία τάξη, η οποία τροφοδοτεί προνομιακά μία αναδυόμενη κοινωνία πολιτών, εξέφραζε όλο και πιο έντονα τη δυσφορία της για το δικτατορικό καθεστώς Μουμπάρακ∙ ιδιαίτερα από τη στιγμή που ο τελευταίος άρχισε να προωθεί το γιο του για το ανώτερο αξίωμα της χώρας, προεξοφλώντας έτσι πως δε θα σημειωνόταν καμία αλλαγή στη «μετά-Μουμπάρακ» εποχή.

Τα γεγονότα επιταχύνθηκαν μετά την επανάσταση στην Τυνησία. Το γεγονός ότι μια χώρα με παρόμοια κοινωνική και πολιτική δομή κατάφερε να ανατρέψει μια δικτατορία που φαινόταν μέχρι τότε ακλόνητη, συνιστούσε για τους Αιγύπτιους μια διεθνή πολιτική ευκαιρία. Με την τυνησιακή επανάσταση οι αραβικές χώρες έγιναν  ορατές από τη Δύση. Το δράμα του αραβικού κόσμου δεν μπορούσε να περνά πλέον απαρατήρητο και η ρητορική της Δύσης περί δημοκρατίας και ελευθερίας του τυνησιακού λαού δέσμευε τρόπον τινά τις δυτικές δυνάμεις με παρόμοια στάση απέναντι σε παρόμοιες καταστάσεις. Η επανάσταση στην Τυνησία, βέβαια, λειτούργησε κυρίως ως έμπνευση παρά ως αφετηρία πολιτικών υπολογισμών.

Υπάρχει, ωστόσο, ένας ακόμη εξαιρετικά σημαντικός παράγοντας που θα πρέπει να ληφθεί υπόψη. Οι αστυνομικές δυνάμεις φοβούμενες ένα δεύτερο χτύπημα των ισλαμιστών εναντίων των χριστιανών στις 7 Ιανουαρίου (μέρα γιορτής των χριστιανών της Αιγύπτου) είχαν σκορπίσει σε όλες τις μεγάλες εκκλησίες της χώρας και ως εκ τούτου είχαν εξαντληθεί. Πρόκειται, σαφώς, για μια συγκυριακή πολιτική ευκαιρία. Η κόπωση των αστυνομικών δυνάμεων που οδήγησε στην καθυστέρηση της καταστολής  ενός μικρού αριθμού συγκεντρωμένων, επέτρεψε τελικά  τη μαζικοποίηση των πρώτων διαδηλώσεων. Ο κόσμος ξεθάρρευε σιγά-σιγά και άρχισε να συγκεντρώνεται στο κέντρο του Καΐρου. Ενεργές μειονότητες προσπαθούσαν να συντονίσουν και να πολιτικοποιήσουν την κινητοποίηση.

Η καταστολή που ακολούθησε λειτούργησε με παράδοξο τρόπο. Αντί να αποθαρρύνει τους διαδηλωτές, τους πολλαπλασίαζε και τους ριζοσπαστικοποιούσε. Όπως και στην περίπτωση της Τυνησίας ή στην περίπτωση του ελληνικού Δεκέμβρη, η καταστολή σε συνθήκες αλληλοτροφοδοτούμενης πόλωσης και μαζικής κινητοποίησης, μετέβαλε τις εκτιμήσεις των διαδηλωτών σχετικά με τις απειλές που αντιμετωπίζουν και τις ευκαιρίες που  διαθέτουν σε βαθμό που  ριζοσπαστικοποιήθηκαν τόσο σε επίπεδο μορφών δράσης, όσο και σε επίπεδο αιτημάτων.

Οι πολιτικές και στρατιωτικές ελίτ ξαφνιάστηκαν. Ο στρατός άρχισε να νιώθει ότι η θέση του στο πλέγμα εξουσίας απειλείται και γι’ αυτό παρενέβη ως μεσολαβητής ανάμεσα στον Μουμπάρακ και τους διαδηλωτές. Η στάση του αυτή λειτούργησε ως μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για τους διαδηλωτές, οι οποίοι μπορούσαν πλέον να βγουν μαζικά στο προσκήνιο χωρίς να φοβούνται τις σφαίρες της αστυνομίας.

Η πτώση του Μουμπάρακ γέννησε νέες προσδοκίες. Όπως πολύ σωστά έλεγε ο Αλέξις ντε Τοκβίλ, το πιο εύθραυστο πράγμα είναι ένα δικτατορικό καθεστώς που προσπαθεί να φιλελευθεροποιηθεί. Η συλλογική διεκδικητική δράση απελευθερώνεται, όταν τα πράγματα φαίνεται ότι μπορούν να πάνε καλύτερα. Και πράγματι, παρόλο το ότι ολόκληρος ο νομικός και παράνομος μηχανισμός του προηγούμενου καθεστώτος είναι ακόμα σε λειτουργία, ο αγώνας για την κατοχύρωση των δικαιωμάτων του συνέρχεσθαι, του συνεταιρίζεσθαι και της ελευθερίας του Τύπου, κλιμακώνεται. Οι απεργίες δεν μπορούν να εμποδιστούν, τα σωματεία, οι οργανώσεις και τα κόμματα δημιουργούνται πιο εύκολα, και οι διαδηλώσεις γίνονται χωρίς άδεια από την αστυνομία. Η κοινωνία των πολιτών μετρά ήδη 36.000 οργανώσεις μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, ενώ από την πτώση του Μουμπάρακ μέχρι σήμερα τρία νέα εξεγερσιακά κύματα συγκλόνισαν τη χώρα.

Η επανάσταση, που έμοιαζε αρχικά υπόθεση της μεσαίας τάξης, έγινε σταδιακά υπόθεση όλου του αιγυπτιακού λαού. Η είσοδος των κατώτερων τάξεων στο πολιτικό σκηνικό, είτε με τη μορφή της μαζικής συμμετοχής των νέων από τις φτωχογειτονιές στις πρόσφατες φονικές συγκρούσεις με την αστυνομία, είτε με τη μορφή της υπερψήφισης στις εκλογές του συντηρητικού ισλαμικού μπλοκ από τα λαϊκά στρώματα, απομακρύνει κάθε κίνδυνο αντεπανάστασης και προεξοφλεί ένα άνοιγμα του πολιτικού παιχνιδιού. Το πολιτικό Ισλάμ φαίνεται ως ο τρόπος εισόδου των κατώτερων στρωμάτων στο πολιτικό προσκήνιο. Τα στρώματα αυτά συνέχονται ασφαλώς από την μουσουλμανική πίστη και έναν εδραιωμένο κοινωνικό συντηρητισμό. Επηρεάζονται όμως πλέον καθοριστικά από τις ιδέες της δημοκρατίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Το πολιτικό Ισλάμ καλείται να ικανοποιήσει και τα δύο, αν θέλει  να παραμείνει σε τροχιά εξουσίας. Χαρακτηριστικό ως προς αυτό είναι ότι, από τη στιγμή που οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι σταμάτησαν να επιζητούν τη σύγκρουση με το στρατιωτικό καθεστώς που κυβερνά τη χώρα μετά την Επανάσταση, άρχισαν να νιώθουν τους πρώτους κραδασμούς στο κατά τα άλλα συγκροτημένο πολιτικό τους μόρφωμα. Συνεπείς δημοκρατικές δυνάμεις στο εσωτερικό τους διαχώρισαν ήδη τη θέση τους. Από την άλλη, δεν φαίνεται πιθανός ένας περεταίρω εκδημοκρατισμός χωρίς τη συνεργασία των δημοκρατικών ισλαμιστικών πολιτικών μορφωμάτων. Αξίζει επίσης να θυμίσουμε σε όσους ανησυχούν ότι η είσοδος των λαϊκών στρωμάτων στο πολιτικό προσκήνιο στην Ευρώπη επετεύχθη σε μια πρώτη φάση μέσω του εθνικισμού και των αντίστοιχων εθνικιστικών επαναστάσεων.

Εκτός όμως από τους ισλαμιστές, Αδελφούς Μουσουλμάνους και Σαλαφιστές, που κυριάρχησαν στην πρώτη εκλογική αναμέτρηση, συγκροτημένοι σε μπλοκ κατέβηκαν στις εκλογές και κεντρώοι φιλελεύθεροι («Αιγυπτιακό μπλοκ»), καθώς και οι αριστερές δυνάμεις υπό τη συμμαχία «Η επανάσταση συνεχίζεται». Οι δύο προοδευτικοί σχηματισμοί του Κέντρου και της Αριστεράς, είναι πιθανό να συνεργαστούν για την προώθηση μιας προοδευτικής πολιτικής ατζέντας και την απόκρουση μιας ισλαμιστικής, η οποία ενδεχομένως θα τεθεί από τους ισλαμιστές. Πιο πιθανό όμως είναι να δούμε μια σύγκλιση των Αδελφών Μουσουλμάνων και του Αιγυπτιακού μπλοκ ή άλλων κεντρώων κομμάτων με σκοπό την εμπέδωση μιας «καχεκτικής δημοκρατίας».

Από την πλευρά του το Στρατιωτικό Συμβούλιο προσπάθησε να καλλιεργήσει τη στρατηγική της έντασης τόσο κατά τα γεγονότα του περασμένου Οκτωβρίου, όπου δεκάδες Κόπτες έχασαν τη ζωή τους στις συγκρούσεις με την αστυνομία, όσο και στις πρόσφατες συγκρούσεις με τους νέους της πλατείας Ταχρίρ, όπου δεκάδες σκοτώθηκαν και χιλιάδες τραυματίστηκαν. Στόχος του, να προβληθεί ως απαραίτητη εγγυητική δύναμη για την ασφάλεια των πολιτών και της χώρας, να παραμείνει η πραγματική εξουσία στην Αίγυπτο πέρα και πάνω από κάθε κοινοβουλευτικό έλεγχο.

Η απειλή που συνεπάγεται η παραμονή του καταπιεστικού μηχανισμού του κράτους και του παρακράτους εναντίον του οποίου έγινε η Επανάσταση γέννησε το επιτακτικό αίτημα να επιστρέψει ο στρατός στους στρατώνες και να μεταβιβάσει εδώ και τώρα την εξουσία σε πολιτική κυβέρνηση. Όσοι από τους διαδηλωτές μποϋκόταραν τις εκλογές με το αιτιολογικό της ανελεύθερης πολιτικής κατάστασης, η οποία δεν θα επέτρεπε την αποτύπωση της αυθεντικής βούλησης του λαού, δεν εισακούστηκαν. 62% των εγγεγραμμένων Αιγυπτίων ψήφισαν στον πρώτο γύρο των εκλογών, ποσοστό ρεκόρ για τα αιγυπτιακά πολιτικά χρονικά. Δεν είναι σίγουρο όμως ότι το αίτημά τους ήταν διαφορετικό από όσους δεν ψήφισαν. Οι πρώτες δημοκρατικές εκλογές ύστερα από τόσες δεκαετίες είχαν μεγάλη επιτυχία όχι μόνο γιατί το Στρατιωτικό Συμβούλιο και οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι υπολογίζουν να μοιραστούν την εξουσία μέσω του νέου συνταγματικού χάρτη που θα ψηφίσει η νέα Βουλή, αλλά και γιατί ο αιγυπτιακός λαός στο σύνολό του βρίσκει στην επερχόμενη δημοκρατία τη μοναδική του ελπίδα. Ποιος θα τολμήσει να απογοητεύσει έναν ετοιμοπόλεμο και γεμάτο προσδοκίες λαό;