Στο πλαίσιο ενός σεμιναρίου στο Ρίο από τις 30 Ιουνίου ως τις 2 Ιουλίου, που διοργανώθηκε από τη Συνδιάσκεψη του Σάο Πάολο και αποτέλεσε την ευκαιρία για τη συνάντηση υπουργών, πολιτικών ηγετών και αναλυτών από περίπου δέκα χώρες της Λατινικής Αμερικής όπου βρίσκονται στην εξουσία κυβερνήσεις της Αριστεράς (οκτώ εκ των οποίων στη Νότια Αμερική), ξεκίνησε τη λειτουργία του το Ινστιτούτο Έρευνας για τις Αριστερές Κυβερνήσεις. Αυτό θα κάνει εφικτή την περιοδική αξιολόγηση των εξελίξεων και των αναδυόμενων προκλήσεων από τους εκπροσώπους των κυβερνήσεων και τα πολιτικά κόμματα.

Πώς διαμορφώνεται η κατάσταση δέκα χρόνια αφότου οι πρώτες προοδευτικές κυβερνήσεις άρχισαν να ενισχύονται στη Νότια Αμερική; H οικονομική ανάπτυξη έχει δατηρηθεί χάρη στο ότι υιοθετήθηκε μια στρατηγική εστιασμένη στη βελτίωση των μισθών, τη δημιουργία θέσεων εργασίας, την υποστήριξη των μη προνομιούχων, τη διαφοροποίηση των οικονομικών σχέσεων και την αυξημένη ανεξαρτησία από τους διεθνείς οικονομικούς οργανισμούς. Εκατομμύρια άνθρωποι ξέφυγαν από τη φτώχεια και την εξαθλίωση εφόσον η ανάπτυξη της εσωτερικής αγοράς έδωσε τη δυνατότητα να αντιμετωπιστεί η κρίση χωρίς να υποστούν αυτές οι χώρες πολύ σημαντικές βλάβες. Ωστόσο, ενώ οι πολιτικές που τίθενται σε εφαρμογή έχουν αντιμετωπίσει την έκτακτη κατάσταση, οι ανισότητες δεν έχουν μειωθεί, ο ιμπεριαλισμός, που έχει εξασθενήσει, παραμονεύει ακόμα και το ερώτημα σχετικά με τo μετασχηματισμό αυτών των κοινωνιών παραμένει επίκαιρο.

Οι προοδευτικές κυβερνήσεις στη Νότια Αμερική πρέπει να αντιμετωπίσουν τρεις μεγάλες προκλήσεις:
-Να παραμείνουν στην εξουσία μετατρέποντας την «αντιπροσωπευτική» δημοκρατία σε ένα σύστημα που θα δίνει πραγματική ισχύ στους ανθρώπους και προτεραιότητα στις πολιτικές, όχι στις οκονομικές και χρηματοπιστωτικές, δυνάμεις.
-Να διαμορφώσουν ένα νέο μοντέλο ανάπτυξης, το οποίο θα είναι και κοινωνικά δίκαιο και βιώσιμο.
-Να διαφυλάξουν την ήδη επιτευχθείσα πρόοδο, σε μια περίοδο που ο καπιταλιστικός κόσμος έχει χτυπηθεί από βαθιά κρίση, με την προώθηση μιας περιφερειακής ολοκλήρωσης η οποία θα μπορούσε να προχωρήσει με πολύ διαφορετικό τρόπο από αυτόν που έγινε στην Ευρώπη, περιλαμβάνοντας μόνο κυβερνήσεις που έχουν πράγματι εκλεγεί από τον λαό (αυτό δεν ισχύει πάντοτε στη Νότια Αμερική) και είναι πράγματι ενωμένες, ενώ ταυτόχρονα η εθνική κυριαρχία θα παραμένει απαράβατη αρχή.

Δίνοντας τη δυνατότητα στους ανθρώπους να ορίσουν οι ίδιοι το μέλλον τους

Το ότι δίνεται η δυνατότητα στους λαούς να είναι κυρίαρχοι, εν προκειμένω με το σεβασμό στις πολιτικές επιλογές κυβερνήσεων που έχουν εκλεγεί κανονικά, δεν είναι κάτι δεδομένο στη Νότια Αμερική.

Τα πράγματα έχουν έτσι, αφενός γιατί οι Ηνωμένες Πολιτείες συνεχίζουν να αντιμετωπίζουν τη Λατινική Αμερική σαν «τσιφλίκι» τους και δεν διστάζουν να χρηματοδοτούν πραξικοπήματα για την ανατροπή όποιου προέδρου ακολουθεί μη αρεστές σε αυτές πολιτικές, όπως στη Χιλή το 1973 και στην Ονδούρα πριν από λίγους μήνες. Το δεύτερο κώλυμα είναι οι συμφωνίες για το ελεύθερο εμπόριο και τα σύμφωνα αμοιβαίας οικονομικής προστασίας των ξένων επενδύσεων που συνυπέγραψαν οι μείζονες πολυεθνικές της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής με τις προηγούμενες εξυπηρετικές κυβερνήσεις, όπως και το γεγονός ότι η σημασία του εξωτερικού εμπορίου (εισαγωγές και εξαγωγές) στην ανάπτυξη της πλειονότητας των χωρών της Λατινικής Αμερικής τις καθιστά εξαρτώμενες από τους μεγάλους ομίλους επιχειρήσεων και τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα.

Ο τρίτος λόγος έγκειται στο γεγονός ότι η πλειοψηφία των προοδευτικών κυβερνήσεων στη Λατινική Αμερική έφτασε στην εξουσία μέσω προεδρικών εκλογών και της συμμαχίας μιας σειράς κοινωνικών κινημάτων και πολιτικών οργανισμών, που σαν στόχο θέτουν τον κοινωνικό μετασχηματισμό και παραμένουν μειοψηφία στο κοινοβουλευτικό επίπεδο. Οι κυρίαρχες τάξεις δεν έχουν στη διάθεσή τους μόνο οικονομικά και χρηματοπιστωτικά μέσα για να ανακόψουν τις αλλαγές, αλλά και πολλούς εκπροσώπους εντός του κρατικού μηχανισμού.

Για να παραμείνουν στην εξουσία, οι προοδευτικές κυβερνήσεις στη Νότια Αμερική πρέπει να ενισχύσουν περαιτέρω τους δεσμούς μεταξύ των κοινωνικών κινημάτων, των πολιτικών δυνάμεων που θέτουν σαν στόχο τον κοινωνικό μετασχηματισμό και της κυβέρνησης, να διατηρήσουν έναν κατάλληλο ρυθμό στις δομικές αλλαγές σε όλους τους τομείς και να βασιστούν σε μια πολιτική συμμαχιών σε διεθνές επίπεδο. Η ενίσχυση των δεσμών μεταξύ των κοινωνικών κινημάτων, των αριστερών πολιτικών δυνάμεων και των προοδευτικών κυβερνήσεων είναι απαραίτητη, μεσούσης της παγκόσμιας κρίσης του καπιταλιστικού συστήματος. Αν και η κρίση του συστήματος θεωρείται στη Λατινική Αμερική ότι ευνοεί την οικονομική ανάπτυξη χωρών με σημαντικά αποθέματα φυσικών πόρων, ταυτόχρονα φαίνεται πως θέτει σε κίνδυνο την ισορροπία των πολιτικών δυνάμεων σε πλανητικό επίπεδο. Καθώς οι Ηνωμένες Πολιτείες προσπαθούν με κάθε κόστος να διατηρήσουν τον ηγεμονικό τους ρόλο, ενώ ταυτόχρονα κατέχουν το 50% του στρατιωτικού οπλοστασίου παγκοσμίως, καθώς η σοσιαλδημοκρατία στην Ευρώπη βρίσκεται σε κρίση και τα στοχεύοντα στον κοινωνικό μετασχηματισμό τμήματα της Αριστεράς –που δεν έχει συνέλθει ακόμη από την πτώση του τείχους του Βερολίνου– τελούν ομοίως υπό ιδεολογική κρίση, η ισορροπία είναι πράγματι εύθραυστη.

Είναι απαραίτητο να υπάρχει λαϊκή υποστήριξη στις πρωτοβουλίες των προοδευτικών κυβερνήσεων ώστε να εξασφαλίσουν τη νομιμοποίηση για να αντιμετωπίσουν αυτή την ισορροπία δυνάμεων. Απαιτείται ο εκδημοκρατισμός τον θεσμών, η αποκέντρωση της εξουσίας, αλλά και η ανάπτυξη κοινωνικών αγώνων που θα διασφαλίσουν το σεβασμό στη λαϊκή θέληση. Επομένως, πολλές προοδευτικές κυβερνήσεις έχουν προχωρήσει πολύ γρήγορα σε συνταγματικές αλλαγές, ιδιαίτερα σε όσες επιτρέπουν στους ανθρώπους να εκφράζουν την άποψή τους, συχνά με δημοψήφισμα για τις υιοθετούμενες πολιτικές. Το ζήτημα της αποκέντρωσης της εξουσίας διερευνάται επίσης σε αυτές τις χώρες.

Ωστόσο, ο ρυθμός προώθησης των θεσμικών αλλαγών δεν είναι ασήμαντος. Πολλοί πιστεύουν ότι αυτοί οι θεσμοί, θεμελιωμένοι από προηγούμενα δικτατορικά καθεστώτα, έπαιξαν, σε έναν βαθμό, ρόλο στην ανάσχεση της εφαρμογής νεοφιλελεύθερων πολιτικών. Άλλοι έχουν την αίσθηση ότι η αποκέντρωση των εξουσιών δεν πρέπει να αποδυναμώσει το ρόλο του κεντρικού κράτους, ειδικά στο πλαίσιο της επικίνδυνης παγκόσμιας κρίσης. Επιπλέον, το πέρασμα από την αντιπροσωπευτική δημοκρατία σε μια πραγματική δημοκρατία, με πραγματική εξουσία στα χέρια των ανθρώπων, δεν είναι τόσο εύκολο. Πράγματι, οι στρατιωτικές δικτατορίες και οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές που υιοθετήθηκαν προηγούμενα έχουν διασπάσει και σε μεγάλο βαθμό αποδιοργανώσει τα προοδευτικά συνδικάτα και τις πολιτικές δυνάμεις. Η εκπαίδευση, στο μεγαλύτερο μέρος της ακόμη ιδιωτική, δεν είναι προσβάσιμη σε όλους, ενώ ο πολιτισμός, που φιλτράρεται από τα ελεγχόμενα από τους μεγάλους επιχειρηματικούς ομίλους μέσα ενημέρωσης και επικοινωνίας, βρίσκεται ακόμη υπό την κυριαρχία των Ηνωμένων Πολιτειών.

Τέλος, η διατήρηση των κατακτήσεων ταυτόχρονα με την ανάπτυξη αγώνων για τη διασφάλιση του σεβασμού στη λαϊκή θέληση, προϋποθέτει τη μετάδοση μιας «πολιτικής κουλτούρας» στους λαούς –όπως συνέβη στην Κούβα–, την πραγματική «κοινωνικοποίηση της πολιτικής» και τη συμμετοχή των εργαζομένων στη διαδικασία του μετασχηματισμού. Αυτό με τη σειρά του συνεπάγεται την αναθεώρηση του ρόλου της κυβέρνησης και των αριστερών πολιτικών κομμάτων αντίστοιχα, τα οποία από τη μεριά τους πρέπει να «εκπροσωπήσουν την κριτική και διαλεκτική επίγνωση των κοινωνικών προβλημάτων και να διεξάγουν ιδεολογικούς αγώνες για την εκπόνηση ενός εναλλακτικού σχεδίου».

Καθιερώνοντας ένα άλλο μοντέλο ανάπτυξης

Η οικονομική και κοινωνική αποτίμηση των πρώτων χρόνων της διακυβέρνησης είναι αρκετά θετική: αγροτική μεταρρύθμιση, ανάπτυξη πολιτικών στην κατεύθυνση της τεχνικής καινοτομίας, αύξηση των θέσεων εργασίας και μείωση της ανεργίας, οργάνωση διαδικασιών συλλογικής διαπραγμάτευσης, πραγματοποίηση δομικών αλλαγών στους τομείς της εκπαίδευσης, της υγείας και της φορολογίας... Ωστόσο, η ανάπτυξη πολλές φορές οδηγεί στην αύξηση των ανισοτήτων ανάμεσα σε τομείς δραστηριότητας, όπως και μεταξύ περιοχών και κοινωνικών στρωμάτων. Επιπλέον, δεν λαμβάνεται πάντα υπόψη η ανάγκη προστασίας των φυσικών πόρων και της βιοποικιλότητας ή της διασφάλισης των αποθεμάτων τροφής.

Πώς λοιπόν μπορεί να καθιερωθεί ένα κοινωνικά δικαιότερο και διαρκές μοντέλο ανάπτυξης;

Πώς μπορεί να παρεμποδιστεί η προσπάθεια των μεγάλων βιομηχανικών και οικονομικών ομίλων να μετατρέψουν τη Νότια Αμερική στον παγκόσμιο σιτοβολώνα του μέλλοντος και στον κύριο προμηθευτή πρώτων υλών και σπάνιων ορυκτών; Ποιες επενδύσεις πρέπει να ενθαρρυνθούν ώστε να αποτραπεί η αύξηση της άνισης ανάπτυξης μεταξύ σημαντικών τομέων δραστηριότητας, με την ταυτόχρονη διασφάλιση της γοργής ανόδου του βιοτικού επιπέδου του πληθυσμού συνολικά; Σε ποιο βαθμό πρέπει να προχωρήσουν οι απαραίτητες μεταρρυθμίσεις ώστε να ικανοποιηθούν οι ανάγκες του πληθυσμού, χωρίς το παιχνίδι να παίζεται στο γήπεδο της Δεξιάς αλλά να κερδίζεται απαραίτητος χρόνος για πολιτικές συμφωνίες; Υπό ποιους όρους πρέπει να κάνουμε εισαγωγές από την Κίνα, τις οποίες αποφάσισαν να ενισχύσουν οι αριστερές κυβερνήσεις με σκοπό την απελευθέρωσή μας από την κυριαρχία του ευρωπαϊκού και βορειοαμερικανικού κεφαλαίου; Να βάλουμε κοινωνικές ρήτρες; Να ζητήσουμε οικονομικό αντιστάθμισμα; Πώς, επίσης, να διαπραγματευτούμε τη μεταφορά τεχνολογίας ώστε να καταστεί δυνατή, σε βάθος χρόνου, η μείωση των εισαγωγών βιομηχανικών προϊόντων; Ποιες επιχειρήσεις θα έπρεπε να καρπωθούν τη μεταφορά τεχνολογίας και ποιο θα πρέπει να είναι το νομικό καθεστώς τους ώστε να επωφεληθεί η χώρα;

Τι σημαίνουν οι όροι βιώσιμη οικονομική μεγέθυνση και ανάπτυξη; Πώς μπορούν να συμβιβαστούν τα προγονικά δικαιώματα επί της γης των αυτόχθονων πληθυσμών στη Βραζιλία, η διατήρηση των αποθεμάτων τροφής, η μείωση των εξαγωγών γεωργικών προϊόντων και του εξωτερικού χρέους; Πώς μπορεί να διασφαλισθεί η προστασία της παγκόσμιας βιοποικιλότητας, μεγάλο μέρος της οποίας ανήκει στο Εκουαδόρ, ταυτόχρονα με την πρόσβαση σε καύσιμα και ενέργεια, που είναι απαραίτητη για την ανάπτυξή του, ενώ σημαντικά αποθέματα πετρελαίου και αερίου βρίσκονται στο υπέδαφός του;

Πώς να οικοδομήσουμε μια δημοκρατική και ενωμένη περιφερειακή συμμαχία;

Μιλώντας κοινή γλώσσα (εκτός από τη Βραζιλία) και έχοντας κοινά ιστορικά βιώματα, από την ιβηρική κατάκτηση στα τέλη του 17ου αιώνα και την εθνική απελευθέρωση τον 19ο αιώνα, μέχρι την οικονομική επέκταση κατά τη διάρκεια της κρίσης του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου και την επακόλουθη άνοδο του νέου βορειοαμερικανικού ιμπεριαλισμού, ο οποίος ήταν υπεύθυνος για την αβάσταχτη αύξηση του εξωτερικού χρέους, οι χώρες της Λατινικής Αμερικής (ειδικά εκείνες του Νότου) είναι εν γένει υπέρ των περιφερειακών συμμαχιών.

Προς το παρόν συνυπάρχουν στη Νότια Αμερική διάφορα είδη θεσμοποιημένων περιφερειακών συμμαχιών, που δεν έχουν όλες τους ίδιους στόχους. Kαταρχάς υπάρχει ο Οργανισμός των Αμερικανικών Κρατών (ΟΑΣ) που δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία των Ηνωμένων Πολιτειών με σκοπό την ανάπτυξη του «ελεύθερου εμπορίου» μεταξύ των αμερικανικών κρατών. H δημουργία της Κοινής Αγοράς του Νότου (MERCOSUR), μιας περιφερειακής ένωσης που περιλαμβάνει μόνο τέσσερις χώρες της Νότιας Αμερικής (Αργεντινή, Βραζιλία, Παραγουάη, Ουρουγουάη) είχε στόχο την αντιμετώπιση του τεράστιου εξωτερικού χρέους μέσω της δημιουργίας μιας «κοινής αγοράς» αλλά, μη έχοντας εγκαταλείψει τον «παραγωγίστικο» τρόπο παραγωγής, οδηγήθηκε στην καταστροφή, από την άποψη της μακρόπνοης ανάπτυξης. Έπειτα, κατά τη δεκαετία του 2000, είχαμε την άνοδο στην εξουσία των προοδευτικών κυβερνήσεων, τη συνειδητοποίηση ότι η Νότια Αμερική κατέχει τεράστιους φυσικούς πόρους και τη δημιουργία της Ένωσης των Εθνών της Νότιας Αμερικής (UNASUR), που συνενώνει δώδεκα χώρες αποφασισμένες να αποκρούσουν κάθε συμμαχία τύπου LACA (συμμαχία ιδρυθείσα με πρωτοβουλία των ΗΠΑ, που ηττήθηκε στη σύνοδο της Καραϊβικής το 2005). Η UNASUR είχε σαν στόχο να διασφαλίσει ότι οι αποφάσεις θα λαμβάνονταν από τους επικεφαλής των κρατών, και όχι από τις χρηματοπιστωτικές αγορές, και την εκπόνηση κοινών σχεδίων. Τέλος, έχουμε τη δημιουργία της Τράπεζας του Νότου (Banco del Sur) και της Μπολιβαριανής Συμμαχίας για τους Λαούς της Αμερικής μας (ALBA), μιας συμμαχίας μεταξύ της Βολιβίας, της Κούβας, του Εκουαδόρ, της Νικαράγουας και ορισμένων χωρών της Καραϊβικής με κοινούς πολιτικούς στόχους.

Η συνύπαρξη αυτών των περιφερειακών δομών, καθεμιά από τις οποίες έχει διαφορετικό στόχο αλλά συνενώνει εν μέρει τις ίδιες χώρες, δεν στερείται προβλημάτων. Ωστόσο, εν μέσω της παρούσας κρίσης και της αναδιάταξης της παγκόσμιας ισορροπίας δυνάμεων, η οικοδόμηση μιας νέα πολιτικής δύναμης και ενός κέντρου για την ανάπτυξη της Νότιας Αμερικής δεν μοιάζει ουτοπική, αν ληφθεί υπόψη ο τεράστιος πλούτος της ηπείρου σε φυσικούς πόρους και όλοι οι παράγοντες που ενώνουν αυτές τις χώρες.

Παρ’ όλα αυτά, τα ερωτήματα παραμένουν: Πώς θα αποφευχθεί η αναπαραγωγή των καπιταλιστικών αρχών στις οποίες βασίστηκε η οικοδόμηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης ώστε να απελευθερωθούμε από την κυριαρχία οικονομικών και χρηματοπιστωτικών μονοπωλίων; Πώς θα οικοδομήσουμε μια ένωση βασισμένη στην αλληλεγγύη, η οποία δεν θα περιοριστεί σε μια απλή διοικητική συνεργασία όπως συνέβη στην περίπτωση του SUCRE (του νέου κοινού νομίσματος μεταξύ των χωρών της Μπολιβαριανής Συμμαχίας), ενώ την ίδια στιγμή θα μειώνονται οι ανισότητες στην ανάπτυξη μεταξύ της Βραζιλίας και των γειτόνων της, της Ουρουγουάης και της Παραγουάης; Πώς θα εντάξουμε τον μεγαλύτερο δυνατό αριθμό κρατών σε αυτή την περιφερειακή ένωση, ενώ θα γίνεται σχολαστικά σεβαστή η εθνική κυριαρχία;

Όπως φαίνεται, οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι προοδευτικές κυβερνήσεις της Λατινικής Αμερικής κάθε άλλο παρά ασήμαντες είναι. Τα ζητήματα που εγείρουν αντανακλούν επίσης τις κυριότερες ευρωπαϊκές ανησυχίες.

Μετάφραση: Βέρα Αρμένη